Bước Ngoặt Của Khoa Học

BƯỚC NGOẶT CỦA KHOA HỌC
His Holiness the Dalai Lama
Tuệ Uyển chuyển ngữ

Mặc dù sự quan tâm của chính chúng tôi đối với khoa học đã bắt đầu như sự tò mò của một người trai trẻ hiếu động lớn lên ở Tây Tạng, dần dần sự quan trọng to lớn của khoa học và kỷ thuật vì sự hiểu biết thế giới hiện đại trở nên rõ ràng trong trí óc chúng tôi. Chúng tôi không chỉ tìm tòi để hiểu thấu những ý tưởng khoa học đặc thù, nhưng cũng cố gắng khám phá những quan hệ mật thiết rộng lớn hơn của những tiến bộ mới trong kiến thức nhân loại và năng lực kỷ thuật đem đến qua khoa học. Những phạm vi đặc thù của khoa học mà chúng tôi đã tìm hiểu nhiều năm qua hầu hết là vật lý hạ nguyên tử, vũ trụ học, sinh vật học, và tâm lý học. Vì sự hiểu biết giới hạn của mình trong những phạm vi này chúng tôi tri ân đến những giờ khắc của những thời gian cởi mở bộc trực chia xẻ với chúng tôi bởi giáo sư Carl von Weizsacker và cố giáo sư David Bohm 

DAVID BOHM: University of London frofessor of Theoretical Physics theories that demonstrate an amazing similarity to the great mystìcal traditions of East and West. (David Pratt / Theosophical University Press)
những người mà chúng tôi xem như những vị thầy của mình về cơ học lượng tử, và trong lĩnh vực sinh vật học, đặc biệt thần kinh học, bởi cố giáo sư Robert Livingstone và Francisco Varela. Chúng tôi cũng biết ơn nhiều nhà khoa học nổi tiếng với họ chúng tôi đã có đặc ân tham gia những cuộc đối thoại qua sự bảo trợ của Viện Tâm Học và Đời Sống, đơn vị đã khởi xướng những Hội Nghị Tâm Thức và Cuộc Sống bắt đầu vào năm 1987 tại nơi cư trú của chúng tôi ở Dharamsala, Ấn Độ. Những cuộc đối thoại này đã tiếp tục trải qua hàng năm và trên thực tế cuộc đối thoại sau cùng về Tâm Thức và Cuộc Sống đã kết thúc tại đây, thủ đô Hoa Sinh Tân, Hoa kỳ, vào đúng tuần này.

Ai đấy có thể tự hỏi rằng “Một tu sĩ Phật giáo làm gì mà hứng thú sâu xa trong khoa học như thế? Có sự liên hệ nào ở đấy giữa Phật giáo, một truyền thống triết học và tâm linh của Ấn Độ và khoa học hiện đại? Lợi ích nào có thể có đối với một môn khoa học kỷ cương như thần kinh học hấp dẫn trong sự đối thoại với truyền thống thiền định hay tĩnh lự của Phật giáo?”

Mặc dù truyền thống thiền định Phật giáo và khoa học hiện đại tiến triển từ những gốc rể lịch sử, tri thức và văn hóa khác nhau, chúng tôi tin rằng từ tâm điểm chúng chia xẻ phần lớn những ý nghĩa quan trọng đặc biệt trong căn bản quan điểm triết lý và phương pháp học. Ở trình độ triết lý, cả Phật học và khoa học hiện đại cùng chia xẻ một sự hoài nghi sâu xa về bất cứ những khái niệm tuyệt đối nào, cho dù khái niệm như một sự hiện hữu siêu việt, như một nguyên lý hay nguyên tố vĩnh cữu, không thay đổi như tâm linh, hay như một hạ tầng cơ sở căn bản của thực tại. Cả Phật học và khoa học cùng liên hệ để giải thích cho sự hiện diện và sự tiến triển của vũ trụ và đời sống trong những quan hệ hổ tương phức tạp của định luật tự nhiên về nguyên nhân và kết quả hay luật nhân quả. Từ viễn tượng phương pháp học cả hai truyền thống nhấn mạnh đến vai trò kinh nghiệm của những phương pháp thực hành. Thí dụ, trong truyền thống khảo sát của Phật học giữa ba nhân tố xác chứng tri thức: – kinh nghiệm, lý trí và thực chứng - nó là chứng cớ của kinh nghiệm diễn ra trước, với lý trí đến thứ hai và cuối cùng là thực chứng. Điều này có nghĩa rằng, trong Phật học khảo sát thực tại, tối thiểu trong căn bản, thực chứng kinh nghiệm nên vượt lên trên uy quyền của lý thuyết kinh luận chẳng kể là một kinh điển có thể được tôn kính sâu xa như thế nào. Ngay cả trong trường hợp tri thức được tìm thấy ra qua lý trí hay suy luận, giá trị của nó phải bắt nguồn một cách căn bản từ một số quán sát những sự kiện của kinh nghiệm. Do bởi lập trường cùng quan điểm này, chúng tôi thường khuyến cáo đến những những đồng sự Phật giáo của chúng tôi rằng những sự hiểu biết sâu sắc thẩm tra kinh nghiệm của vũ trụ học và thiên văn học hiện đại phải thúc đẩy chúng ta sửa đổi bây giờ, hay trong một số trường hợp bác bỏ nhiều khía cạnh của truyền thống vũ trụ học như đã được tìm thấy trong những kinh luận cổ xưa.

Vì căn bản vận động chính, sự khảo sát của Phật giáo về thực tại, là yêu cầu thiết yếu để vượt thắng khổ đau và làm hoàn hảo những tình trạng của con người, định hướng chính yếu của truyền thống khảo sát Phật giáo đã từng nhằm thông hiểu tâm thức con người và nhiều chức năng khác nhau của nó. Trách nhiệm ở đây là bằng vào việc đạt đến sự thông suốt sâu xa hơn tâm linh con người, chúng ta có thể tìm ra những phương pháp để chuyển hóa tư tưởng của chúng ta, những cảm xúc, những xu hướng cơ bản của chúng và vì thế một phương pháp lành mạng, tráng kiện và toàn diện đáp ứng cho con người có thể được tìm ra. Điều thể hiện trong luận văn này là truyền thống Phật giáo đã sáng tạo ra một sự phân loại những trạng thái tinh thần, cũng như những kỷ năng thiền định tư duy để tinh luyện những phẩm chất tinh thần đặc thù. Vì thế một sự trao đổi chân thành xác thực giữa tri thức và kinh nghiệm tích tập của Phật học và khoa học hiện đại trên một phạm vi rộng rải là lợi ích có liên quan đến tâm thức con người, từ nhận thức và cảm xúc để thấu hiểu khả năng về sự chuyển hóa vốn có trong não bộ con người có thể được quan tâm một cách sâu xa và cũng như lợi ích tiềm tàng của nó. Trong kinh nghiệm của chính mình, chúng tôi cảm thấy được bồi bổ sâu sắc do những buổi tham dự đối thoại với những nhà thần kinh học và tâm lý học trên những câu hỏi về tự nhiên và vai trò của những xúc tình tích cực và tiêu cực, chú ý, tưởng tượng, cũng như tính tạo hình của não bộ. Bằng chứng thuyết phục từ thần kinh học và y học về vai trò cốt yếu của sự tiếp xúc vật lý đơn giản cho ngay cả sự khuyếch trương của một bộ não nhi đồng trong những tuần lễ đầu tiên mang đến một cách mạnh mẻ sự liên hệ bản chất giữa từ bi yêu thương và hạnh phúc con người.

Phật giáo từ lâu đã tranh luận về khả năng đặc biệt rộng lớn về sự chuyển hóa tồn tại một cách tự nhiên trong bộ não con người. Cuối cùng, truyền thống đã phát triển một hệ thống rộng lớn những kỷ năng tư duy tĩnh lự, hay những phương pháp thiền định, hướng đặc trưng đến hai mục tiêu chính: 

1- Tăng trưởng một tâm yêu thương, và

2- Phát triển sự hiểu biết sâu sắc vào trong tự nhiên của thực tại, điều ám chỉ như sự liên hiệp thống nhất của từ bi và tuệ trí. 

Từ tâm điểm của những phương pháp thiền định này dựa trên hai kỷ năng căn bản, 

1- Sự rèn luyện tinh tế chú tâm hay định lực và sự áp dụng vững vàng kiên định trên một khía cạnh, và khía cạnh kia là

2- Điều chỉnh và chuyển hóa những cảm xúc. 

Trong cả hai trường hợp này, chúng tôi cảm thấy, có thể có khả năng to lớn rộng rải cho sự cộng tác nghiên cứu giữa truyền thống thiền định tư duy của đạo Phật và thần kinh học. Thí dụ, thần kinh học hiện đại đã phát triển một sự hiểu biết phong phú về cơ chế của bộ não liên kết với cả chú ý và cảm xúc. Truyền thống thiền định tư duy của đạo Phật, một mặt cống hiến một lịch sử lâu đời của nó về sự quan tâm trong sự thực tập rèn luyện tinh thần, cống hiến về mặt khác là những kỷ năng thực hành thực dụng cho một định lực tinh tế, cùng sự điều chỉnh và chuyển hóa cảm xúc. Sự gặp gở của thần kinh học hiện đại và kỷ năng thiền định tư duy của Phật học, vì thế, có thể đưa đến khả năng của sự học hỏi về tác động hành hoạt có chủ tâm của tinh thần trên hệ thống thần kinh của não bộ được nhận diện như thiết yếu cho những tiến trình tinh thần đặc thù. Tối thiểu trong sự gặp gở của nhiều ngành học thuật có thể hổ trợ để đặt lên những câu hỏi quan trọng trong nhiều lãnh vực thiết yếu. Thí dụ, có phải những cá nhân có một khả năng thích ứng để điều chỉnh những cảm xúc và sự chú tâm của họ hay, như truyền thống Phật học luận bàn, khả năng của họ để điều chỉnh những tiến trình này chịu trách nhiệm lớn lao để thay đổi những ý kiến nảy sinh ở cấp độ tương tự của thái độ tuân thủ và hệ thống của bộ não liên hệ với những chức năng này hay không? Trên một lãnh vực mà truyền thống thiền định tư duy của đạo Phật có thể có một sự cống hiến quan trọng để làm là những kỷ năng thiết thực nó phát triển cho việc rèn luyện trong từ bi yêu thương. Với sự quan tâm đến sự rèn luyện tinh thần cả trong chú tâm và điều phục cảm xúc nó cũng trở nên quan trọng để đặt những câu hỏi hoặc là có bất cứ kỷ năng đặc thù nào có thời gian cảm ứng trong định hạn có hiệu lực của chúng, vì thế những phương pháp mới có thể được thiết lập để thích ứng những yêu cầu về tuổi tác, sức khỏe, và những nhân tố biến thiên khác.

Tuy vậy, một điểm cần thận trọng được kêu gọi quan tâm. Chắc chắn không thể tránh được khi hai truyền thống khảo sát hoàn toàn khác nhau như Phật học và thần kinh học được gặp gở với nhau trong một cuộc đối thoại đa diện, điều này sẽ liên hệ đến những vấn đề mà thông thường đi kèm theo để trao đổi xuyên qua ranh giới của văn hóa và thể nghiệm. Thí dụ, khi chúng ta nói về “khoa học thiền định”, chúng ta cần một cảm giác bén nhạy chính xác ý nghĩa nào đấy trong lời tuyên bố như thế. Trên lãnh vực của những nhà khoa học, chúng tôi cảm thấy, thật quan trọng để cảm giác bén nhạy đến những ý nghĩa khác nhau của một thuật ngữ quan trọng như thiền định trong phạm vi truyền thống. Thí dụ, trong phạm vi truyền thống thuật ngữ cho thiền định là “bhavana” trong Sanskrit hay Tạng ngữ là “gom”. Thuật ngữ Sanskrit “bhavana” nghĩa là khái niệm tu tập, như là tu tập rèn luyện một thói quen đặc thù hay một phương pháp sống, trong khi Tạng ngữ “gom” có nghĩa là thói quen tu tập. Vì thế, phát biểu một cách ngắn gọn là, thiền định trong phạm vi truyền thống Phật học đề cập đến một sự hoạt động tinh thần có suy nghĩ thận trọng liên hệ sự tu dưỡng quen thuộc và thông hiểu, với nó là một đối tượng được lựa chọn, một sự kiện, một chủ đề, một thói quen, một quan điểm, hay một phương thức sống. Nói một cách rộng rải hơn, có hai chủ đề của thực tập thiền định:

1- Tập trung trên sự tĩnh lặng của tâm.
2- Tập trung trên những tiến trình nhận thức của hiểu biết.

Cả hai được đề cập đến như: a- Thiền tập định tâm và b- Thiền tập biện giải hay phân tích. Trong cả hai trường hợp, thiền tập có thể mang nhiều hình thức khác nhau. Thí dụ, nó có thể mang hình thức như lấy một thứ gì đấy làm đối tượng nhận thức của một người, như thiền định trên sự vô thường, tạm bợ, hay nhất thời của một đời người. Hay nó có thể mang hình thức của việc trau dồi một trạng thái tinh thần đặc thù, chẳng hạn như từ bi yêu thương bằng sự phát triển một sự thành tâm, vị tha, thương cảm để làm nhẹ bớt khổ đau của những người khác. Hay, nó có thể mang hình thức của quán tưởng, khám phá khả năng của con người để phát sinh tâm thức quán chiếu, điều này có thể được sử dụng trong nhiều phương pháp khác nhau để trau dồi sự cát tường của tâm thức. Vì thế thật thiết yếu để nhận thấy hình thức nào của thiền tập mà một người có thể khảo sát khi liên hệ trong sự cộng tác nghiên cứu và do vậy sự phức tạp của những sự thực hành thiền tập được học hỏi là phù hợp với sự thích thú phức tạp tế nhị của nghiên cứu khoa học.

Một lĩnh vực khác nơi mà một viễn cảnh quan yếu được đòi hỏi trong phần của những khoa học gia là khả năng phân biệt giữa những khía cạnh KINH NGHIỆM của tư tưởng Phật học và quán chiếu tư duy trên một phương diện, và phương diện kia là TRIẾT LÝ và tính chất siêu hình liên hệ với những phương pháp thực tập thiền định. Nói cách khác, đúng như chúng ta phải phân biệt trong sự tiếp cận của khoa học giữa giả thuyết, những kinh nghiệm quán sát dựa trên những thử nghiệm, và sự giải thích kết quả trong cùng một cách nó thật thiết yếu để phân biệt giả thuyết, những điểm đặc trưng có thể thẩm tra lại dựa theo kinh nghiệm của những trạng thái tinh thần, và những diễn giải triết lý kết quả trong Phật học. Cách này cả hai phía trong cuộc đối thoại có thể tìm ra một cơ sở phổ biến của những thực tế có thể quán sát theo kinh nghiệm về tâm thức con người, trong khi không rơi vào sự chủ quan làm giảm bớt cơ cấu giá trị nghiên cứu, tập luyện hay tu dưỡng của phía kia. Mặc dù những tiền giả thuyết triết lý và những diễn giải nhận thức kết quả có thể khác nhau giữa hai truyền thống khảo nghiệm này, bao lâu khi những kinh nghiệm thực tế được quan tâm, những thực tế phải được duy trì như những thực tế, không kể là chúng ta chọn cách nào để diễn tả chúng. Bất cứ những sự thật nào về tự nhiên chung cuộc của nhận thức – cho dù cuối cùng nó có thể giảm bớt hay không giảm bớt những tiến trình vật lý – chúng tôi tin tưởng ở đấy chúng ta có thể chia xẻ được những kinh nghiệm hiểu biết thực tế về nhiều khía cạnh khác nhau của những nhận thức, tư tưởng và cảm xúc của chúng ta.

Với những sự quan tâm thận trọng này, chúng tôi tin tưởng, một sự cộng tác gần gũi giữa hai truyền thống khảo nghiệm này có thể cống hiến thật sự đến việc mở rộng sự hiểu biết của con người về thế giới phức tạp của kinh nghiệm chủ quan nội tại mà chúng ta gọi là tâm. Lợi ích của những sự cộng tác đang bắt đầu được chứng minh, giải thích và làm thấy rỏ. Theo những báo cáo sơ bộ, những tác động ảnh hưởng của tập luyện tinh thần, như thực hành tỉnh thức đơn giản trên một căn bản thông thường hay trau dồi tâm nguyện từ bi yêu thương như được thuyết minh trong Phật học, đem đến sự thay đổi đáng kể trong não bộ con người có tương quan đến những trạng thái tinh thần tích cực có thể được đo lường. Những khám phá gần đây trong thần kinh học đã chứng minh sự tạo hình bẩm sinh của não bộ, cả hai hình thức về những mối quan hệ của việc phân chia tế bào thần kinh và sản sinh tế bào thần kinh, như một kết quả của sự hướng đến những kích thích ngoại tại, như sự luyện tập vật lý tự giác và sự làm phong phú thêm cho môi trường. Truyền thống thiền định tư duy Phật học có thể giúp để mở rộng lãnh vực thẩm tra này của khoa học bằng việc đề xuất những phương pháp luyện tập tinh thần mà nó cũng liên quan thích hợp đến việc tạo hình của não bộ. Nếu nó hóa ra, như truyền thống Phật học hàm ý, sự thực tập tinh thần có thể ảnh hưởng đáng kể trong việc phân chia tế bào thần kinh và những thay đổi thần kinh trong bộ não, điều này có thể có sự quan hệ mật thiết sâu xa. Âm vang của những nghiên cứu như thế không đơn giản chỉ để mở rộng kiến thức chúng ta về tâm thức con người; nhưng, có thể một cách quan trọng hơn, chúng có thể có tầm quan trọng to lớn hơn cho sự hiểu biết của chúng ta về giáo dục và sức khỏe tinh thần. Tương tự thế, bất kỳ lúc nào, như những xác nhận của truyền thống Phật học, sự tự nguyện tu dưỡng trau dồi từ bi yêu thương có thể dẫn đến sự thay đổi căn bản trên quan điểm của cá nhân, hướng đến sự thấu cảm rộng lớn hơn đối với những người khác, điều này có thể có quan hệ mật thiết và ảnh hưởng sâu xa rộng rải cho xã hội.

Cuối cùng, chúng tôi tin tưởng rằng sự cộng tác giữa thần kinh học và truyền thống thiền tập của Phật học có thể tỏa ra ánh sáng mới mẻ trên vấn đề quan trọng sinh động cho bộ mặt chung của đạo đức học và thần kinh học. Bất chấp nhận thức nào mà người ta có thể có về quan hệ giữa đạo đức học và khoa học, trong thực hành thật sự, khoa học đã tiến triển chính yếu như một sự khám phá, một sự tập luyện, một môn học của kinh nghiệm với một thái độ trung lập về đạo đức và quý trọng tự do. Nó đã được nhận thức một cách thiết yếu như một phương thức để thẩm tra mà trong ấy cho chúng ta những kiến thức chi tiết của thế giới kinh nghiệm và những định luật căn bản của tự nhiên. Chỉ từ quan điểm khoa học, việc tạo nên vũ khí nguyên tử thật sự là một thành quả đáng kinh ngạc. Tuy thế, vì sự sáng tạo này có khả năng bắt loài người phải chịu quá nhiều khổ đau với những cái chết và sự tàn phá không thể tưởng tượng, chúng ta phải lưu ý nó như tiêu cực, hay hủy diệt, hay không xây dựng. Sự đánh giá đạo đức điều đó phải được quyết định trên những gì tiêu cực và những gì tích cực. Cho đến gần đây, điều tiếp cận này tách biệt đạo đức và khoa học, với sự thấu hiểu rằng khả năng con người để suy nghĩ phù hợp đạo lý tiến triển song song cùng với kiến thức con người, dường như đã thành công.

Hiện nay, chúng tôi tin tưởng rằng loài người đang ở một bước ngoặc quan trọng. Những tiến bộ cơ bản đã xảy ra trong thần kinh học và đặc biệt trong di truyền học vào cuối thế kỷ hai mươi đã hướng chúng ta đến một kỷ nguyên mới của lịch sử loài người. Kiến thức của chúng ta về não bộ và thân thể con người ở cấp độ tế bào và di truyền học, với kết quả của những tiềm năng quan trọng của kỷ thuật đã cống hiến cho di truyền học, đã tiến đến một trình độ mà đạo đức thử thách với những tiến bộ khoa học này là rất lớn lao. Nó cũng quá hiển nhiên rằng sự tư duy đạo đức đơn giản đã không thể bắt kịp nhịp bước với tiến trình nhanh chóng như thế trong sự thu hoạch về kiến thức và năng lực của chúng ta. Tuy thế, những ngành của những khám phá mới này và những áp dụng của chúng đến nay đạt được chứng tỏ chúng liên hệ đến ngay chính nhận thức tự nhiên của con người và sự bảo tồn duy trì loài người. Vì thế chúng ta không còn phải chấp nhận quan điểm rằng trách nhiệm của chúng ta như một xã hội chỉ đơn giản là những kiến thức khoa học và những năng lực nổi bật của kỷ thuật vượt trội hơn nữa và rằng sự lựa chọn những gì để hành động với kiến thức và năng lực này nên được giao phó trong những bàn tay của cá nhân. 

Chúng ta phải tìm ra phương thức có liên quan tới chiều hướng của sự phát triển khoa học đặc biệt trong khoa học đời sống. Bằng sự viện dẫn những nguyên tắc đạo đức căn bản, chúng tôi không bênh vực một sự hiệp nhất đạo đức tôn giáo và sự thẩm tra của khoa học. Tốt hơn, chúng tôi nói về những gì chúng tôi gọi là “đạo lý muôn thuở” nó bao trọn những nguyên tắc đạo đức chính yếu, như là từ bi yêu thương, bao dung, một ý nghĩa ân cần, quan tâm đến kẻ khác, cùng trách nhiệm trong việc sử dụng kiến thức và năng lực – những nguyên tắc vượt lên trên những ngăn cách giữa những người tín ngưỡng cùng những người không tín ngưỡng, và những tín đồ của tôn giáo này với tôn giáo khác. Một cách cá nhân chúng tôi muốn tưởng tượng những hành động của tất cả loài người, kể cả khoa học, như những ngón tay trên một bàn tay. Vì thế cho đến khi nào một ngón tay của những ngón tay vẫn được nối với bàn tay của sự thông cảm và vị tha căn bản của con người, chúng sẽ tiếp tục phục vụ cho sự cát tường của loài người. Chúng ta đang thực sự sống trên một thế giới. Kinh tế hiện đại, truyền thông điện tử, du lịch quốc tế cũng như những vấn đề của môi trường, tất cả nhắc nhở chúng ta căn bản hằng ngày sự liên đới thế giới ngày nay đã trở nên sâu xa như thế nào. Những cộng đồng khoa học đóng một vai trò sinh động quan trọng đầy sức sống trong thế giới liên đới tương thuộc này. Vì bất cứ lý do lịch sử nào, hiện nay những khoa học gia thụ hưởng một sự tôn trọng và tín nhiệm lớn lao trong xã hội, nhiều hơn hẳn những môn học tu luyện, kỷ luật, triết lý, và tôn giáo của chính chúng tôi. Chúng tôi kêu gọi đến những khoa học gia là hãy mang vào trong việc làm chuyên môn của họ tiếng gọi của những nguyên tắc đạo đức căn bản mà tất cả chúng ta cùng chia sẻ như những con người.

Science at the Crossroads
By Tenzin Gyatso, the Dalai Lama

This article is based on a talk given by the Dalai Lama at the annual meeting of the Society for Neuroscience on November 12, 2005 in Washington DC.

http://dalailama.com/page.163.htm
Tuệ Uyển chuyển ngữ
15-11-2008