Subscribe HoaVoUu Youtube
Kính mời Subscribe kênh
YouTube Hoa Vô Ưu
Sitemap Hoavouu.com
Điền Email để nhận bài mới
Bài Mới Nhất

Vô ngã, thiền định và khoa học thần kinh

06 Tháng Ba 201608:12(Xem: 15958)
Vô ngã, thiền định và khoa học thần kinh

Vô ngã, thiền định và khoa học thần kinh 

Trịnh Đình Hỷ

 

Cách đây khoảng 5 năm, tôi đã có dịp trình bầy một bài về " Khoa học thần kinh (neurosciences) và đạo Phật ", trong đó có nói nhiều đến thiền định: http://hoavouu.com/a41165/khoa-hoc-than-kinh-neurosciences-va-dao-phat

Từ đó đến nay đã có nhiều tiến bộ về nghiên cứu khoa học về phương pháp này, được gọi là " thiền tỉnh thức " (mindfulness). Hiện nay, người ta ước lượng mỗi năm có khoảng 200 bài báo cáo về thiền định trên các tạp chí khoa học, gấp đôi so với những năm về trước. Thiền định đã trở thành một đề tài thời sự được đặc biệt quan tâm đến, nếu không muốn nói là thời thượng.

Đối với một người Phật tử, các nghiên cứu khoa học này lại càng có ý nghĩa hơn khi liên quan tới một đề tài cốt tủy của đạo Phật, tức là " vô ngã ". Tại sao " thiền tỉnh thức " lại đưa tới " vô ngã ", đó là một khám phá mới lạ mà tôi xin chia sẻ với quí vị trong bài này, cùng với sự cập nhật về kết quả nghiên cứu khoa học thần kinh về thiền định.

Những lý do đã thúc đẩy khoa học thần kinh nghiên cứu về thiền định

Trong khoảng 3-4 chục năm vừa qua, đã có hai sự kiện nổi bật:

- Thứ nhất là sự phát triển vào cuối thập niên 1970 của phương pháp MBSR (Mindfulness-based stress reduction) bởi Jon Kabat-Zinn, GS Sinh học tại ĐH Massachusetts, Hoa Kỳ, nhằm điều trị bằng " thiền tỉnh thức " các bệnh liên quan tới stress. Hiện nay MBSR đã được công nhận như một phương pháp điều trị hữu hiệu, được giảng dạy tại 30 Trường Đại học Y và áp dụng tại 250 bệnh viện tại Hoa Kỳ, và đã trở thành phổ biến trên toàn thế giới.

- Thứ nhì là những tiến bộ vượt bực của khoa học thần kinh, trên hai lãnh vực: chẩn đoán hình ảnh, với những phương pháp đo lưu lượng máu (như PET-scan, f-MRI), tại các vùng nhỏ của não tới độ phân giải khoảng 1 mm; và thăm dò chức năng, với những phương pháp đo tốc độ truyền điện trong não (như EP, EEG) tới độ phân giải khoảng vài phần trăm giây. Nhờ những tiến bộ kỹ thuật đó, não không còn là một chiếc " hộp đen " chỉ có thể tìm hiểu được bằng nội quan (introspection), mà có thể quan sát tỉ mỉ trong mọi hoạt động của nó.

Hai sự kiện này, phương pháp MBSR và những tiến bộ của khoa học thần kinh, đã là những động cơ thúc đẩy các nhà khoa học nghiên cứu sâu hơn về thiền định. Hơn nữa, một số nhà khoa học thần kinh cũng là thành viên của Hội " Tâm và sự sống " (Mind and Life), mỗi năm họp một lần chung quanh đức Đạt Lai Lạt Ma để thảo luận về những vấn đề sinh học và tâm linh.

Định nghĩa một số từ khoa học về thiền định

Mindfulness, pleine conscience (thường được dịch là sự " tỉnh thức ", nhưng có lẽ từ " toàn thức " chính xác hơn) được định nghĩa là " trạng thái tâm thức đến từ sự chú ý có chủ đích, trong hiện tại, không phê phán, vào kinh nghiệm xẩy ra từng lúc một. "

Khoa học thần kinh phân biệt 3 loại thiền định:

1- Tập trung chú ý (focus attention, FA), trong đó thiền giả chỉ chú tâm tới hơi thở, một hình ảnh, hoặc một âm thanh. Loại thiền định này tương đương với samatha, chỉ.

2- Theo dõi mở rộng (open monitoring, OM), trong đó thiền giả chỉ quan sát những gì đi qua trong tâm thức, không phê phán. Loại thiền định này tương đương với vipassana, quán.

3- Quán từ bi (loving-kindness, LK), trong đó thiền giả rải tâm từ của mình đầu tiên về phía những người thân, rồi những người quen biết, rồi những người xa lạ, cuối cùng về phía tất cả các chúng sanh.

Tác động của thiền định trên não

Những nghiên cứu khoa học thần kinh về thiền định đã cho thấy tác động chính của thiền định là ở trên não, mặc dù có những đổi thay tổng quát trên cơ thể, như trên hệ thống tim mạch, nội tiết, miễn dịch, v.v.

Những tác động này có thể xuất hiện rất sớm, sau vài tuần thiền tập, nhưng chúng mạnh và bền hơn với sự gia tăng kinh nghiệm thiền định.

- Người ta nhận thấy có những thay đổi vềcấu trúc, như sự gia tăng bề dày của vỏ não (chất xám), tại một số vùng như thùy trán, thùy đảo, hải mã. Do đó, rất có thể thiền định làm cho não lâu già hơn và chống lại sự phát triển của bệnh Alzheimer. Ngoài ra, có một sự gia tăng những bó sợi (chất trắng) liên kết các vùng não.

- Vềchức năng cũng có những thay đổi quan trọng, trên cả hai lãnh vực, nhận thức (cognitive),và cảm xúc (affective).

Đứng về mặt nhận thức, như dự đoán, thiền định làm gia tăng khả năng tập trung và chú ý, đồng thời hiệu quả của xử lý thông tin.

Nhưng điều gây ngạc nhiên nhất là ảnh hưởng rõ rệt của thiền định trên cảm xúc: thiền định có khả năng điều hòa cảm xúc, bằng cách: 1) gia tăng sự nhạy cảm trước cảm xúc của tha nhân, gây nên sự đồng cảm (empathie), hay " tâm từ bi ", theo danh từ nhà Phật; 2) ngăn chặn sự khởi phát những cảm xúc tiêu cực, như sự lo lắng, sợ hãi, buồn bã; và 3) gia tăng những cảm xúc tích cực, như cảm giác an lạc, hạnh phúc.

Đứng về mặt giải phẫu học, thiền định gây tác động lên các cơ quan liên quan đến cảm xúc thuộc vào vòng viền (limbic system), ở giữa và trong chiều sâu của não, gồm có hạnh nhân (amygdala), nơi khởi điểm của cảm xúc, hải mã (hippocampus) liên quan tới ký ức và cảm xúc, và ở phía trước, vỏ đai trước (anterior cingular cortex) và vỏ trước trán giữa (medial prefrontal cortex), là những vùng điều hòa cảm xúc.

Như vậy, theo quan điểm của đạo Phật, thì con người có khả năng chuyển hóa tâm thức của mình bằng thiền định, chánh niệm. Theo khoa học thần kinh, não có thể tự thay đổi được nhờ một chức năng đặc biệt của hệ thần kinh, tức là tính chất mềm dẻo, uốn nắn được của nó (neuroplasticity). Có thể nói là đối tượng của đạo Phật là " tâm ", trong khi đối tượng của khoa học thần kinh là " não ". Mặc dù đối với đa số Phật tử, " tâm " và " não " khác nhau, nhưng đối với các nhà khoa học, " tâm " và " não " chỉ là hai khía cạnh của một thực tại, không thể tách rời nhau. " Tâm chỉ là cái gì não làm " theo Derek Denton, và " Chúng ta là những xi nắp của chúng ta " theo Joseph Ledoux, là hai nhà khoa học thần kinh nổi tiếng.

Làm thế nào thiền định có thể thay đổi được tâm-não?

Tác động của thiền định trên tâm-não đã được mô tả từ khá lâu, nhưng chỉ mới gần đây người ta mới bắt đầu hiểu rõ hơn cơ chế tác động của thiền định. Nói một cách khác, bây giờ người ta mới có thể trả lời được câu hỏi: làm thế nào thiền định thay đổi được tâm-não?

Đó là nhờ một khám phá quan trọng và tình cờ vào khoảng năm 2001, của một mạng lưới nơ rôn gọi là " Mạng chế độ mặc định " (Default-Mode Network, DMN). Chúng ta nên nhớ rằng các vùng não không hoạt động rời rạc, mà cùng một lúc trong những mạng lưới liên kết các vùng với nhau. Khi quan sát hoạt động não bằng PET-scan hay f-MRI, người ta nhận thấy rằng trong trạng thái nghỉ ngơi, không điều khiển (về cảm giác, hành động hay ý nghĩ), có một mạng lưới nơ rôn được kích hoạt rất mạnh, do đó được gọi là " Mạng chế độ mặc định " (cũng như trên computer, khi bật lên, màn hình xuất hiện –do chương trình đã gài đặt sẵn- gọi là default mode, chế độ mặc định).

Trạng thái đó cũng được gọi là " tâm lang thang " (mind-wandering), tâm sao lãng, mông lung, mơ màng, tưởng tượng, không liên quan gì đến hiện tại, nhưng thường hướng về quá khứ hay tương lai... Thời gian " tâm lang thang " tổng cộng lại mỗi ngày có thể tới một nửa thời gian tỉnh thức.

Đứng về mặt giải phẫu học, thì DMN chủ yếu gồm những cấu trúc nằm giữa não (theo chiều dọc): vỏ trước trán giữa (MPFC), vỏ đai sau (PCC), pre-cuneus (PC), và hải mã (HF), cùng với một số cấu trúc phía ngoài của vỏ não: thùy đỉnh dưới (IPL) và vỏ thái dương bên (LTC).

VoNgaThienDinh-Hinh1TDH
Hình 1 – (PET-scan) Sự kích hoạt của các vùng não thuộc " 
Mạng chế độ mặc định " (DMN)

VoNgaThienDInh-Hinh2TDH
Hình 2 – (f-MRI) Sự kích hoạt của các vùng não thuộc " 
Mạng chế độ mặc định "(DMN)

Hoạt động của DMN là một hoạt động bình thường của não loài người, cũng như các loài động vật.

Khía cạnh tích cực của nó là giúp cho con người sửa soạn tương lai, dựa lên ký ức, dựa lên kinh nghiệm sống của mình, để có thể thích nghi với cuộc sống. Đồng thời nó cũng bao gồm trí tưởng tượng, óc sáng tạo. Không có " tâm lang thang " thì sẽ không có sáng tạo nghệ thuật, không có khám phá khoa học, không có chương trình, dự kiến...

Ngược lại, khía cạnh tiêu cực của nó là giảm chú ý, cũng như hiệu quả của việc làm (chẳng hạn như trong một cuộc thi đua thể thao, vận động viên bỗng nhiên đuối sức, chỉ vì giảm chú ý, sao lãng trong vài giây...), đồng thời nó cũng có thể gây cản trở trong việc học tập.

Và khi hoạt động của nó trở nên thái quá , hay bị rối loạn, thì các rối loạn thần kinh có thể xuất hiện, như lo lắng, ưu phiền, trầm cảm, hay stress sau chấn thương... Hiện nay, các nhà thần kinh học đang đặc biệt chú ý đến vai trò của sự rối loạn hoạt động DMN trong một số bệnh như thiếu chú ý, tự kỷ, tâm thần phân liệt và Alzheimer.

Sự khám phá ra DMN dẫn tới sự khám phá của một mạng lưới khác, hoàn toàn đối kháng (antagonist), đó là " Mạng tác vụ tích cực " (Task-Positive Network, TPN).

Đứng về mặt giải phẫu học, thì TPN chủ yếu gồm những cấu trúc phía bên ngoài của vỏ não: vỏ trước trán lưng-bên (DLPFC), vỏ đảo (IC) và vỏ trong đỉnh (IPL), và ở giữa não (theo chiều dọc) vỏ đai trước (ACC).

VoNgaThienDinh-Hinh3TDH
Hình 3 – Sự kích hoạt của các vùng não thuộc " Mạng chế độ mặc định " (DMN) và " Mạng tác vụ tích cực " (TPN), (đối kháng nhau)

TPN được kích hoạt khi chú ý đến giác quan, đến cảm giác của cơ thể (như chú ý vào hơi thở trong khi thiền định) hoặc vào một tác vụ (như một việc làm, ngay cả giải đáp một bài toán). Sự kích hoạt này sẽ tự động giảm kích hoạt DMN, và " tâm lang thang " sẽ không còn nữa, không còn tưởng tượng về quá khứ hay tương lai, với những cảm xúc kèm theo.

Đó là một điểm quan trọng mà khoa học thần kinh đã chứng minh rõ ràng: hoạt động của DMN và TPN hoàn toàn đối kháng, loại trừ lẫn nhau (antagonist, mutually exclusive); khi cái này kích hoạt thì cái kia ngừng kích hoạt, và ngược lại. Nói một cách khác, khi " tâm lang thang " thì không chú ý, và khi chú ý thì tâm hết " lang thang ". Không cần phải đuổi ý nghĩ đi, hay bảo tâm " đừng lang thang nữa ", mà chỉ cần chú ý!

Những nghiên cứu mới nhất về khoa học thần kinh đã chứng minh rằng cả ba loại thiền định (FA, OM và LK) đều gia tăng sự kích hoạt TPN, đồng thời giảm sự kích hoạt DMN, và điều đó rất rõ rệt trên những người có nhiều kinh nghiệm thiền định.

Sự gặp gỡ giữa đạo Phật và khoa học thần kinh: yếu chỉ của thiền định

Theo đạo Phật, yếu chỉ của thiền địnhchánh niệm (samma-sati), là một trong 8 Chánh Đạo, thuộc con đường diệt khổ vạch ra bởi đức Phật.

Chánh niệm là sự chú ý đúng đắn (correct attention), do chính đức Phật trình bầy một cách chi tiết, rành mạch trong Kinh Tứ Niệm Xứ (Satipatthana sutta), và Kinh Niệm Hơi thở (Anapana-sati sutta). Đối với ngài, đó chính là trái tim của giáo pháp, là con đường duy nhất, hay trực tiếp nhất (ekayano-maggo), dẫn tới giải thoát.

Người ta kể lại một ngày kia, có một người đệ tử hỏi thiền sư Ikkyu (Nhất Hưu), dòng Rinzai (Lâm TếNhật Bản), về " yếu chỉ của thiền ". Ngài liền cầm bút viết lên một chữ " niệm ". Người đệ tử không hiểu, xin ngài giảng thêm. Ngài lại cầm bút viết lên một chữ " niệm " thứ nhì. Người đệ tử gãi đầu gãi tai, vẫn chưa hiểu. Ngài lại viết thêm một một chữ " niệm " thứ ba. Cuối cùng, không chịu được nữa, người đệ tử kêu lên: " Niệm, niệm, niệm! Niệm là cái gì cơ chứ, hả Thầy? ". Thiền sư Nhất Hưu đặt bút xuống và chậm rãi trả lời: " Niệm là niệm ".

Nếu phân tích chữ Hán niệm (pinyin là niàn), thì chúng ta sẽ thấy nó gồm phía trên chữkim, có nghĩa là hiện tại, và phía dưới chữtâm. Như vậy thì theo từ nguyên, niệm có nghĩa là " chú tâm đến hiện tại ". Đó chính là yếu chỉ của thiền định, đối với đạo Phật cũng như đối với khoa học thần kinh.

Chữniệm thật ra còn hai nghĩa nữa: một nghĩa thông dụng hiện nay tại Trung quốc, là đọc to (như niệm Phật, tụng niệm); và một nghĩa (danh từ) là ý nghĩ (như một niệm, vô niệm). Do đó, người ta hiểu tại sao các thiền sư dạy vô niệm hay vô tâm (đừng có suy nghĩ, để tâm), đồng thời lại dạy phải chánh niệmchú tâm đến việc mình làm...

Người ta kể lại ngày xưa có một bà cụ già đến gặp đức Phật và xin ngài dạy cho cách thiền định: " Nhưng tôi già rồi, lưng còng, xương khớp cứng đau, không thể nào ngồi xếp bằng được... ". Đức Phật ôn tồn trả lời: " Cụ cứ về nhà đi. Nhưng trong mỗi việc làm trong ngày, cụ hãy chú tâm vào việc mình làm: khi lấy nước từ giếng lên, cụ hãy chú ý vào đôi tay, vào giây thừng kéo gầu nước, khi cụ quét nhà, vào cây chổi, sàn đất, khi cụ làm bếp hay đan rổ cũng vậy, hãy chú tâm vào mỗi việc mình đang làm. Đó chính là thiền định ".

Nói tóm lại, sự gặp gỡ giữa đạo Phật và khoa học thần kinh về thiền định thật là kỳ diệu! Cả hai đều dùng phương pháp chánh niệm (samma-sati), hay khả năng điều khiển và duy trì chú ý,để đi tới trạng thái tỉnh thức (mindfulness), và đem lại tâm an tịnh, không còn " lang thang ", vọng động.

Vô ngã: một sự gặp gỡ nữa giữa đạo Phật và khoa học thần kinh

Một sự gặp gỡ nữa giữa đạo Phật và khoa học thần kinh là về khái niệm " ta ".  Đối với đạo Phật cũng như khoa học thần kinh, không có cái " ta " như một thực thể (entity), một thực chất (substance) cá biệt.

Đức Phật Thích Ca không quan niệm cái " ta " như một thực thể, mà chỉ là sự tụ họp tạm thời của 5 uẩn (khandha), là sắc, thọ, tưởng, hành, thức.

Khoa học thần kinh cũng quan niệm rằng trong não, không có một cơ quan, một cấu trúc nào có thể gọi là cái " ta ", mà chỉ có những chức năng thần kinh, xuất phát từ sự hoạt động của các mạng lưới nơ rôn.

Chẳng hạn như nếu ta nhìn một trái cầu mầu xanh, các photons xuất phát từ sự gặp gỡ của ánh sáng và bề mặt của trái cầu sẽ đi tới võng mạc mắt, và sẽ kích hoạt các cơ quan nhận cảm tại đó. Các cơ quan này sẽ kích hoạt giây thần kinh mắt và tín hiệu sẽ được truyền tới những vùng vỏ não của thùy chẩm chuyên về thị giác. Tất cả các vật thể này (mắt, cơ quan nhận cảm, giây thần kinh mắt, và các vùng khác của não) được gọi theo danh từ Phật là sắc (rupa, corporeality). Khi tới các vùng vỏ thùy chẩm chuyên về thị giác, thì nẩy ra cảm giác nhìn, tức là thọ (vedana, sensation). Tuy nhiên trong giai đoạn này, chỉ thấy một hình tròn mầu xanh, nhưng chưa nhận ra gì. Tín hiệu sẽ được truyền (trong khoảnh khắc vài phần trăm giây) về phía vỏ đỉnh (gọi là " con đường lưng "), để nhận ra vị trí của nó trong không gian, và về phía vỏ thái dương (gọi là " con đường bụng "), để nhận ra nó là vật gì. Giai đoạn này là tưởng (sañña, perception), tức là tri giác, khiến cho hình ảnh được nhận ra là một trái cầu mầu xanh. Sau đó, có thể nhiều vùng não phía trước (chủ yếu ở thùy trán) bắt đầu kích hoạt, đưa tới hành (sankhara, mental formations) một nhóm gồm nhiều chức năng khác biệt (có đến 52 hành). Trong các hành, có tác ý (cetana, volition) chẳng hạn, khi người ta muốn đưa tay ra cầm lấy trái cầu: tín hiệu tác ý truyền qua vỏ tiền vận động (premotor cortex), rồi vỏ vận động. Tất cả những tín hiệu đó được truyền rất nhanh, trong khoảng thời gian 0,2 giây, và dĩ nhiên trong chi tiết phức tạp hơn nhiều. Còn thức (viññana, awareness), ý thức nhìn thấy và nắm bắt trái cầu là ở đâu? Thật ra, ý thức không phải là chức năng đặc biệt của một vùng não nào, nhưng ở nhiều vùng vỏ não khác nhau...

Nói tóm lại, quan điểm của đức Phật Thích Ca cách đây 25 thế kỷ về kinh nghiệm sống của con người do sự tụ họp của 5 uẩn, đã tỏ ra rất phù hợp với những hiểu biết khoa học thần kinh ngày hôm nay. Mặc dù chưa nhiều chi tiết và còn phân chia ra thân (sắc) và tâm (thọ, tưởng, hành, thức), nhưng chúng ta cũng phải thán phục tầm nhìn xa và sâu của đức Phật thời bấy giờ. Đồng thời, chúng ta cũng nhận thấy rõ rằng đạo Phật nguồn gốc là một hiện tượng học (phenomenology), chứ không phải là một bản thể học (ontology) mà đức Phật luôn luôn gạt bỏ.

Đối với người Phật tử, hiển nhiên đức Phật chủ trương " vô ngã ", tức là phủ nhận cái " ta " là có thật. Nhưng điều đó có chắc chắn như vậy không? Chúng ta hãy tự đặt câu hỏi: thật ra, đức Phật đã nói gì về " vô ngã "?

- Đầu tiên, bài thuyết pháp thứ nhì của đức Phật (sau bài thứ nhất về Tứ Diệu Đế) không phải là bài Kinh Vô Ngã mà là bài Kinh Vô Ngã Tướng (Anatta-lakkhana sutta). Chúng ta để ý ở đây có từlakkhana, có nghĩa là " tướng, vẻ ngoài, dấu hiệu ", cũng như tilakkhana là " Tam Pháp Ấn " (ba dấu hiệu của sự vật là vô thường, vô ngã và khổ). Đức Phật chỉ giảng là không có cái tướng của cái " ta ", và trong suốt bài kinh, nhắc đi nhắc lại: " Cái này không phải là ta, cái này không phải của ta... ". Ngài không nói " không có cái ta ", mà chỉ cảnh giác " đừng tưởng lầm cái này là ta, cái này là của ta, mà ôm lấy nó, nắm chặt lấy nó ". Vì vậy cho nên tỳ kheo Thanissaro đề nghị thay khái niệm no-self (không có ta) bằng not-self (không phải là ta).

- Lại nữa, trong Tương Ưng Bộ Kinh (Samyutta-nikaya), có một đoạn kể rằng một hôm có một sa môn tên là Vacchagotta đến đảnh lễ đức Phật và hỏi ngài: " Thưa ngài Cồ Đàm, xin ngài cho tôi biết, có ngã có phải không? " Đức Phật giữ im lặng không trả lời. Vacchagotta đi quanh một vòng và hỏi lại: " Như vậy thì không có ngã ư? ". Đức Phật vẫn giữ im lặng không trả lời. Vacchagotta bỏ đi rồi, thì Ananda, người đệ tử thân cận nhất của đức Phật, bèn hỏi ngài: " Bạch Thế Tôn, tại sao lúc nãy ngài lại giữ im lặng mà không trả lời sa môn Vacchagotta? ". " - Này Ananda, đức Phật trả lời, nếu lúc nãy ta nói rằng " có ngã ", thì có khác nào ta theo quan điểm của những kẻ theo thuyết vĩnh cửu (eternalists). Mà nếu ta nói rằng " không có ngã ", thì có khác nào ta theo quan điểm của những kẻ theo thuyết hư vô (nihilists)? Hơn nữa, nếu ta trả lời là " không có ngã ", thì Vacchagotta đã hoang mang sẵn, lại còn hoang mang hơn nữa vì trước kia tưởng mình có ngã, bây giờ lại thấy mình đánh mất ngã rồi! Vì vậy cho nên ta giữ im lặng. "

Do đó, đức Phật còn được gọi là Thích Ca Mâu Ni, người trầm lặng của dòng họCakya (muni có nghĩa là trầm lặng). Trước những câu hỏi siêu hình về bản thể (theo truyền thống có 14 câu hỏi không thể trả lời được, về vũ trụ hữu hạn hay vô hạn, về linh hồn có hay không, từ đâu đến và sau khi chết đi về đâu, v.v.), đức Phật hoặc giữ im lặng, hoặc gạt bỏ đi bởi vì những câu hỏi này không thể trả lời được, mà cũng không có lợi ích gì trên thực tế.

- Điều quan trọng phải thấy rõ là đạo Phật nguồn gốc là một hiện tượng học (phénoménologie), không màng gì về bản thể, siêu hình, ngược lại với thái độ đương thời của Bà La Môn giáo, qua các Kinh Veda và Upanishad. Đức Phật đặc biệt chú trọng đến hiện tượng tâm lý, và hiện tượng tâm lý chính là khổ(dukkha). Trong Cullavaga (Tiểu phẩm của Luật Tạng), ngài tuyên bố một cách rõ ràng: " Này các tỳ kheo, ta chỉ dạy có hai điều, đó là khổ và diệt khổ ", và " Cũng như nước các đại dương chỉ có một vị mặn, giáo lý này chỉ có một vị, là vị giải thoát ".

Điểm nổi bật lên của đạo Phậttính chất thực tiễn, thực dụng, thực nghiệm. Đức Phật có thể được xem như một nhà thầy thuốc chữa tâm bệnh khổ bằng liều thuốc diệt khổ. Và đối với ngài, nguồn gốc chính của phiền não, khổ đau là sựchấp ngã, sự bám chặt vào ảo tưởng về cái ta. Đối tượng của ba độc tốtham, sân, si là gì nếu không phải là cái ta: tham ái cho ta, ghét giận vì ta, si mê do ta?

Hiện tượngchấp ngã đó, cảm tưởng của con người về cái " ta ", đối với đức Phật là có thật, tuy nó chỉ là một ảo tưởng. Và khoa học thần kinh cũng chứng minh là có thật, tuy nó chỉ là một hiện tượng tâm lý.

Các thí nghiệm khoa học thần kinh cho thấy khi con người ý thức về cái " ta " (self-awareness) hay quan tâm đến cái " ta " (self-preoccupation), thì trên hình ảnh f-MRI có một số vùng não được kích hoạt một cách rõ rệt. Và những vùng não đó giống hệt như " Mạng chế độ mặc định " (DMN): vỏ đai sau (PCC), vỏ trước trán giữa (MPFC), được kích hoạt khi " tâm lang thang "...

dĩ nhiên khi người ta áp dụng " thiền tỉnh thức ", chánh niệm, thì " Mạng tác vụ tích cực "(TPN) được kích hoạt và làm tắt đi hoạt động của DMN, đồng thời ý thức về cái " ta ". Vòng tròn đã được đóng lại...

VoNgaThienDinh-Hinh4TDH

Hình 4 – (f-MRI) Sự kích hoạt của các vùng não khi con người ý thức về cái " ta " (self-awareness) hay quan tâm đến cái " ta " (self-preoccupation)

Như vậy, thật là một điều lý thú khi khoa học thần kinh chứng minh được tác động của thiền định trên ý thức về cái " ta ". Nói một cách khác, thiền định giúp con người bớt quan tâm đến cái " ta ", bớt " chấp ngã " đi, do tác động tích cực của sự chú ý vào một cảm giác hay một việc làm.

Khi con người đang ở trong trạng thái " tâm lang thang " (DMN kích hoạt), thì thường hay quan tâm đến cái " ta " (cái " ta " không phải chỉ là mình, mà còn là những người thân của mình, và những mối quan hệ với người khác), phóng tâm về quá khứ cũng như tương lai, và khi thái quá, đâm ra lo lắng, phiền muộn. Ngược lại, khi áp dụng thiền định, chú tâm đến hiện tại, chánh niệm (TPN kích hoạt), thì DMN ngừng hoạt động, không còn " tâm lang thang " nữa, không còn quan tâm đến cái " ta ", và quên cái " ta " đi. Lúc đó, không còn lo lắng, phiền não nữa mà chỉ còn một cảm giác an lạc, thảnh thơi.

Nhưng dĩ nhiên, cũng như đức Phật đã dạy, không có gì là thường còn. Ngay cả trong khi thiền định, có những lúc DMN kích hoạt trở lại, tâm lại " lang thang ", mơ tưởng về cái " ta ", về quá khứ, tương lai. Ngay khi ý thức được điều đó, thiền giả lại phải kéo chú ý về hơi thở, vềchánh niệm. Rốt cuộc, tâm con người cũng như một dòng chẩy luôn luôn dao động, do sự cạnh tranh kích hoạt không ngừng giữa hai mạng lưới nơ rôn...

Khoa học thần kinh ngày hôm nay đã chứng minh một cách khách quan và cụ thể rằng chánh niệm (samma-sati) là con đường trực tiếp nhất để gạt bỏ vọng tưởng về cái " ta", để đánh tan mọi phiền não, và như vậy giúp con người hướng về mục đích tối hậu " Vô ngãNiết Bàn "...

Tháng 10, năm 2015
BS Trịnh Đình Hỷ (Nguyên Phước)

Chú thích :

- " Vô ngãNiết Bàn " là tên một tuyển tập các bài giảng của HT Thích Thiện Siêu, NXB Thuận Hóa, 1996.

- Các hình ảnh hoạt động não được trích từ các tạp chí khoa học:

1) Buckner R.L., Andrews-Hanna J.R., Schacter D.L., 2008. The brain's default network: anatomy, function, and relevance to disease. Ann. N. Y. Acad. Sci. 1124, 1–38.

2) Sood A. and Jones D.T., 2013. On mind wandering, attention, brain networks, and meditation. Explore 9:136-141.

3) Taylor V.A., Daneault V., Grant J. et al., 2013. Impact of meditation training on the default mode network during a restful state. 

4) Johnson S.C., Baxter L.C., Wilder L.S. et al., 2002. Neural correlates of self-reflection. Brain 125:1808-1814.
Gửi ý kiến của bạn
Tắt
Telex
VNI
Tên của bạn
Email của bạn
(Xem: 12882)
Bài viết này khám phá những khả năng của học thuyết và sự hành trì của Phật giáo đã được áp dụng vào cuộc sống hàng ngày trong suốt hơn 2.500 năm...
(Xem: 7626)
"Các thầy Tỷ kheo sau khi ta diệt độ, các thầy phải trân trọng, tôn kính tịnh giới, như người mù tối mà được mắt sáng, nghèo nàn mà được vàng ngọc..."
(Xem: 16387)
Các phương thuốc của thế giới này, đa dạng và nhiều vô kể, thế nhưng chẳng có một phương thuốc nào có thể sánh với Đạo Pháp.
(Xem: 15257)
Tạng Luật được hình thành từ những điều luật được đặt ra để chỉnh đốn đạo đức tác phong của chúng đệ tử Đức Phật...
(Xem: 8830)
Chấp nhận một hình thức Phật giáo rồi dấn thân bằng thực nghiệm, hành giả không cần phải dành quá nhiều công sức cho những vấn đề lý thuyết và những mục tiêu lý tưởng của các truyền thống khác nhau.
(Xem: 7818)
Pháp môn Tịnh độ được sáng lậptu hành dựa trên tư tưởng “Yếm ly Ta bà, hân cầu Cực Lạc”. Song vì sao phải yếm ly Ta bà và lại hân cầu Cực Lạc?
(Xem: 6973)
Khi Đức Đạt Lai Lạt Ma nhận giải Nobel Hòa Bình 21 năm trước, ngài nói, "Tôi chỉ là một thầy tu giản dị".
(Xem: 11071)
Đạo Phậtđạo nhân quả (nhân nào quả nấy) trên cơ sở lấy “Tâm” làm gốc và được ứng dụng vào trong cuộc sống.
(Xem: 13973)
Một thời đức Phật ngự tại vườn Cấp Cô Độc nước Xá Vệ (trung Nam Ấn Độ), khi đó Vua Tần Bà Sa La nước Ma Kiệt (trung Bắc Ấn Độ)
(Xem: 10280)
Với Phật giáo, toàn bộ nội dung tư tưởng Phật dạy là lấy con người làm gốc, gắn bó mật thiết với đời sống nhân quần xã hội...
(Xem: 20179)
Đức Phật dạy rằng, người nào sống không giới luật, tuy ở gần ta mà cũng như cách xa ta muôn dặm; người nào sống có giới luật, tuy ở xa ta muôn dặm mà cũng như ở cạnh bên ta.
(Xem: 8646)
"Các người phải siêng năng tu tập các điều thiện, nhờ tu tập điều thiện mà được mạng sống lâu dài, nhan sắc thắm tươi, sống yên ổn, vui vẻ, của cải dồi dào, uy tín đầy đủ"
(Xem: 9105)
Sau ba tháng bắt đầu từ hôm nay Như Lai sẽ diệt độ. Này Ananda, hôm nay tại điện thờ Càpàla, Như Lai chánh niệm, tỉnh giác, từ bỏ thọ, hành...
(Xem: 23719)
Vào dịp lễ Vu-lan Thắng hội, Phật tử có tục lệ cúng thí người chết. Dưới đây Tập san trích dịch đoạn kinh có liên hệ đến ý nghĩa cúng thí này.
(Xem: 12430)
Hầu như bất cứ sách nào viết về Thiền tập Phật giáo thời kỳ sơ khai cũng nói với bạn rằng Đức Phật giảng dạy hai kiểu thiền tập: Thiền chỉThiền quán
(Xem: 7626)
Giải quyết vấn đề thoát khổ, Đạo Phật lấy tâm thức của con người làm trọng tâm, bất cứ hệ tư tưởng Phật giáo nào nếu tách rời tâm thức của con người thì Phật giáo không còn đất đứng.
(Xem: 15974)
Mùa Thu năm 334 trước Tây Lịch (TTL), vua A-Lịch-Sơn Đại-Đế (Alexander the Great) của nước Hy-Lạp bắt đầu cuộc chinh phạt Đông tiến. Nhà vua thấy nhà hiền triết Aristotle...
(Xem: 15347)
Trẫm từng nói: Phật pháp chia ra Đại thừa, Tiểu thừa là việc thuộc về bên tiếp dẫn. Kỳ thật mỗi bước Tiểu thừa đều là Đại thừa, mỗi pháp Đại thừa chẳng lìa Tiểu thừa.
(Xem: 8545)
Indriya có nghĩa là căn, gốc, khả năng, làm chủ, cốt yếu... Bala là lực, là sức mạnh. Vậy ngũ căn là 5 trạng thái tâm căn bản, 5 yếu tố tâm lý căn bản có khả năng kiểm soát tâm, làm chủ tâm.
(Xem: 7505)
Nghiệp là một luật rất công bằng cho tất cả mọi loài, mình tạo thì mình hưởng. Làm phước được phước, làm tội chịu tội.
(Xem: 14224)
Không có người bạn nào tốt hơn cho tương lai hơn là bố thí - ban cho tặng phẩm thích đáng. Đối với tu sĩ, giáo sĩ, người nghèo, và bạn hữu - Biết những tài sản là chóng tàn phai và vô lực.
(Xem: 9127)
"Vô Ngã" là vấn đề tương đối hơi khó và khiến cho nhiều người nghiên cứu về Đạo Phật phải tốn nhiều công sức để truy cứu, tìm hiểu.
(Xem: 15271)
Theo Kim Cương thừa, chúng bị rơi vào cõi sinh tử bất tận này bởi những nhận thức bất tịnh.
(Xem: 14883)
Theo Mật giáo, trong vũ trụ có ẩn tàng những thế lực siêu nhiên; nếu ta biết sử dụng những thế lực siêu nhiên kia thì ta có thể đi rất mau trên con đường giác ngộ, thành đạo.
(Xem: 16409)
Mật tông là một nền văn hóa đặc sắc của Phật giáo Đại thừa giai đoạn cuối, còn gọi là Mật giáo hoặc Bí mật giáo, Chân ngôn tông, Kim cang thừa, Mật thừa, Quả thừa v.v..
(Xem: 13039)
Khoa học hiện đại đã tiến đến một biên giới, nơi đó sự gặp gỡ của khoa học Tây phương với minh triết truyền thống tâm linh Đông phương là điều tất yếu.
(Xem: 15038)
Bản tiếng Anh của Santideva. A Guide to the Bodhisattva Way of Life; Do Đặng Hữu Phúc dịch sang tiếng Việt dựa theo bản Phạn-Anh.
(Xem: 7648)
Tất cả đều được tiếp nối dưới một hình thức này hay một hình thức khác. Đám mây luân hồi ra thành cơn mưa và cơn mưa luân hồi ra thành ra nước trà.
(Xem: 7372)
Đức Phật trong thực tế đã không đưa ra các nghi thức và các nghi lễchúng ta đang thực hiện ngày hôm nay, Ngài cũng không vì vấn đề nghi thứcnghi lễ mà khuyến khích dân chúng...
(Xem: 7214)
Khi thực tập thiền Lạy, ta nhìn sâu vào thân ta để thấy rằng thân này không đích thực là ta, không phải là vật sở hữu của ta. Trong thân này không có cái gì gọi là cái ta riêng biệt để bám víu.
(Xem: 8878)
"Tôi nhất định phục hưng Chánh Pháp. Tôi chỉ cho phép Phật GiáoChánh Pháp chứ không có Mạt Pháp! Bất cứ nơi nào tôi đến, nơi đó sẽ có phước đức, trí huệ và được giảm bớt tai ương."
(Xem: 13667)
Tất cả chúng ta vì bị vô minh che lấp nên khi có mặt trên thế gian đều không có nhận thức sáng suốt, do đó ta chỉ lo thụ hưởng sự ăn uốngnhẫn tâm giết hại các loài vật.
(Xem: 7875)
Mục đích của bài viết này là để hổ trợ trong việc gia tăng sự hiểu biết tốt hơn về tôn giáo, sự khoan dungý nghĩa sâu sắc của các tôn giáo khác từ quan điểm của Phật giáo...
(Xem: 7699)
Dường như trong Kinh Tạng ít nhất có hai lần nhắc đến trường hợp Đức Phật từng cảm nhận các giác cảm đau đớn...
(Xem: 15527)
Các Tổ sư Thiền có khi hỏi đã không đáp, mà dùng gậy đánh, roi quật, miệng hét như trường hợp Tổ Hoàng BáThiền sư Nghĩa Huyền...
(Xem: 10113)
Chúng ta luôn bị bất an, lòng lúc nào cũng nơm nớp lo sợ sinh mạng, quyền lợi, địa vị, vợ con, tiếng tăm, của cải… của mình bị thương tổn hay bị đe dọa.
(Xem: 7536)
Đạo Phật chủ trương trong hiện tại phải sống giải thoát cho chính mình và giúp đỡ mọi người vượt qua nỗi khổ niềm đau để đạt được an vui, hạnh phúc ngay tại đây và bây giờ.
(Xem: 7356)
Trung-quán-luận hay Trung-quán Ngâm khúc (Madhyamaka-káriká) là một tập thơ của Nàgàrjuna để giảng Giáo lý của đức Phật.
(Xem: 12570)
Chữ A tỳ đạt ma luận thường để chỉ các luận thư của các bộ phái, chứ không dùng cho các luận thư Đại thừa. Abhidharma, Trung Hoa dịch âm là A tỳ đàm, A tỳ đạt ma, và dịch nghĩa là Vô tỷ pháp, Thắng pháp, Đối pháp.
(Xem: 7696)
Các thí dụ trình bày trong bản kinh này đều gần gũi với sự vật, hiện tượng xảy ra, liên hệ trực tiếp đến đời sống con nguời.
(Xem: 7958)
Bài chuyển ngữ dưới đây sẽ tiếp tục đưa chúng ta bước vào một thế giới khác của vấn đề này liên quan đến các hiểu biết khoa học tân tiến ngày nay.
(Xem: 13674)
Tiểu thuyết Hồn bướm mơ tiên đã là cuốn sách làm say mê độc giả một thời, ấy là vì nó là lời tự bạch của một thế hệ...
(Xem: 7150)
Tổ Chức Y Tế Thế Giới (OMS / WHO) định nghĩa sức khoẻ là một "thể dạng an vui toàn diện, từ thể xác đến tâm thần và cả cuộc sống trong xã hội
(Xem: 9029)
Trong Thiện kiến tì-bà-sa cũng có thuyết này, nhưng vì độ người nữ xuất gia nên tổn chính pháp năm trăm năm.
(Xem: 9496)
“Sắc tức là không, không tức là sắc” được trích ra từ kinh Bát-nhã Ba-la-mật-đa, đã được tinh giản, công thức hóa và xem như một thành ngữ.
(Xem: 12867)
Hiện nay Phật giáo có tiếng nói vô cùng quan trọng đối với Liên hiệp quốc, vì đã đánh thức được lương tri, lương tâm con người.
(Xem: 7435)
Nếu không có ngã, sự liên quan giữa một hành nghiệp và kết quả của nó là điều không thể có, vì nếu tác giả của một hành nghiệp chết, ai sẽ có kết quả?
(Xem: 9970)
Chúng ta lễ lạy để tịnh hóa mọi tình huống trong quá khứ khi ta không kính trọng người khác... Nguyên tác: Lạt Ma Gendyn Rinpoche; Liên Hoa dịch Việt
(Xem: 7040)
Sau khi Đức Phật diệt độ, Tôn giả Maha Kassapa đã triệu tập 500 vị A-la-hán vân tập tại thành Rājagaha để kiết tập kinh điển... Chúc Phú
(Xem: 30611)
Tăng đoàn bắt đầu hoạt động rộng rãi và có ảnh hưởng kể từ khi Phật niết bàn... Thích Nữ Trí Nguyệt dịch
(Xem: 21583)
Phật Giáo còn được phân chia thành hai nhánh khác nhau là Tiểu Thừa (Hinayana) và Đại Thừa (Mahayana)... Nguyên tác: Ajahn Chan; Hoang Phong chuyển dịch
(Xem: 7863)
Thiều Chửu và Đoàn Trung Còn đều không giải thích được lý do tại sao chữ VẠN quay theo chiều này thì cát tường, quay theo chiều ngược lại thì nguy hại... Tâm Minh Ngô Tằng Giao
(Xem: 7574)
Một trong những nền tảng quan trọng của đạo đức Phật giáotuân theo tinh thần bất bạo động... Tác giả: Charles K. Fink; Đỗ Kim Thêm dịch
(Xem: 8669)
Đức Phật đã thuyết giảng như thế nào về sự đau đớn? Ngài bảo rằng sự bất an của chúng ta gồm có hai thể dạng khác nhau... Ajahn Brahmavamso, Hoang Phong dịch
(Xem: 6974)
Không là một khái niệm xuất hiện khá sớm trong thời kỳ Phật giáo Nguyên thủy, trải dài đến Phật giáo Đại thừa... Thích Nữ Nhuận Bình
(Xem: 9149)
Tác phẩm “Tuệ Sanh Định” là một trong số ít tác phẩm được viết bởi Bậc Thầy Maha Boowa (Bhikkhu Ñanasampanno)... Nhất Như dịch Việt
(Xem: 8630)
Nguyên tác tiếng Anh của Darwinism, Buddhism and Christanity được đăng trong tạp chí The Maha Bodhi, Sri Lanka, Tập 82 Dec 1974 Thích Nữ Liên Hòa dịch
(Xem: 10093)
Trong Kinh Duy-Ma-Cật, khi Phật bảo Ngài Duy-Ma-Cật thị hiện cõi nước Diệu-Hỷ có Vô-Động Như-Lai, các Bồ-Tát, và đại chúng nước ấy cho đại chúng xem... Toàn Không
(Xem: 8062)
Chân Nguyên kết luận: “Đức Phật Thích Ca đã tự chính mình đem thánh hiệu mà dạy cho hai người già, điều đó không còn có thể nghi ngờ gì nữa”... Thích Phước An
(Xem: 9384)
Một sự kết hợp thú vị giữa đạo đức chính trực, sự phục tùng, lòng khoan dung, cầu nguyện, khả năng tự lực, tự thanh lọc và tình yêu... Mai Thục
Quảng Cáo Bảo Trợ
Gủi hàng từ MỸ về VIỆT NAM
Get a FREE Online Menu and Front Door: Stand Banner Menu Display for Your Restaurant