Thiền Và Chánh Niệm Có Những Mặt Tối Mà Chúng Ta Ít Khi Nhắc Đến

Thiền Và Chánh Niệm Có Những Mặt Tối
Mà Chúng Ta Ít Khi Nhắc Đến

Tác giả: Miguel Farias
Dịch giả: Nguyên Giác

Lời Dịch Giả: Các học giả Phật giáo đều biết rằng Thiền, cũng như tất cả các phương thuốc trong cõi này, cũng có thể có tác dụng phụ bất lợi, nếu học nhân không biết cách đối trị. Thí dụ, nhà sư Đề Bà Đạt Đa đã tu tới mức Tứ Thiền, nhưng rồi lại phạm lỗi báng Phật và phá hòa hợp tăng. Thí dụ, Kinh kể rằng một số vị sư tu thiền với pháp quán bất tịnh, nhưng rồi thân tâm suy sụp, nên Đức Phật yêu cầu nhóm sư này chuyển sang pháp niệm hơi thở. Trong thời này, vì hoàn cảnh xa cách và bận rộn ở hải ngoại, một số Thầy khi dạy Thiền đã cho thực tậpliền, bỏ qua các bước chuẩn bị quan trọng, trong đó các bước quan trọng nhất là phải giữ giới, tin sâu nhân quả, tạo nhân lành phước đức. Đối với Phật tử Tây phương chuyển từ các tôn giáo khác vào hẳn là khó khăn hơn Phật tử gốc Việt, vì kho tàng Phật học tiếng Việt có nhiều kinh sách và video YouTube thích nghi cho mọi căn cơ. Sau đây là bài từ báo Science Alert, đăng lại từ báo The Conversation ngày 17/9/2025, bài viết nhan đề "Meditation And Mindfulness Have a Dark Side We Don't Often Talk About" [Thiền và Chánh niệm có những mặt tối mà chúng ta ít khi nhắc đến] của Miguel Farias, Phó Giáo sư Tâm lý học Thực nghiệm tại Đại học Coventry University. Trong bài cho biết Thiền bệnh là chuyện có từ xa xưa, dẫn ra tác phẩm "Dharmatrāta Meditation Scripture" có từ thế kỷ thứ 5 ghi lại các bệnh thiền và cách đối trị. Hãy tin rằng, nếu chúng ta theo lộ trình Đức Phật đã vạch ra là giới, định, huệ thì trở ngại tất nhiên sẽ giảm thiểu hoặc sẽ không có, và sẽ không thể chệch hướng. Bản Việt dịch như sau.

.... o ....

Thiền (Meditation) và Chánh niệm (Mindfulness) có những mặt tối mà chúng ta ít khi nhắc đến

Miguel Farias, The Conversation

Ngày 17/9/2025, Science Alert

Vì chánh niệm là một phương pháp bạn có thể thực hành miễn phí tại nhà, nên nó thường được xem là liều thuốc hoàn hảo cho căng thẳng và các vấn đề sức khỏe tâm thần.

Chánh niệm là một loại thiền dựa trên Phật giáo, trong đó bạn tập trung vào việc nhận thứcnhững gì bạn đang cảm nhận, suy nghĩ và cảm nhận trong khoảnh khắc hiện tại.

Bằng chứng đầu tiên được ghi chép về điều này, được tìm thấy ở Ấn Độ, đã có từ hơn 1.500 năm trước. Kinh Dharmatrāta Meditation Scripture, do một cộng đồng Phật tử biên soạn, mô tả các phương pháp thực hành khác nhau và bao gồm các báo cáo về các triệu chứng trầm cảm và lo âu có thể xảy ra sau khi thiền.

Kinh này cũng nêu chi tiết các bất thường về nhận thức liên quan đến các cơn loạn thần, phân ly và phi nhân cách hóa (khi mọi người cảm thấy thế giới "không thực").

Trong tám năm qua, đã có một làn sóng nghiên cứu khoa học trong lĩnh vực này. Những nghiên cứu này cho thấy các tác dụng phụ không phải là hiếm.

Một nghiên cứu năm 2022, sử dụng mẫu gồm 953 người tại Hoa Kỳ thường xuyên thiền định, cho thấy hơn 10% số người tham gia gặp phải các tác dụng phụ gây ảnh hưởng tiêu cực đáng kể đến cuộc sống hàng ngày của họ và kéo dài ít nhất một tháng.

Theo một đánh giá về hơn 40 năm nghiên cứu được công bố vào năm 2020, các tác dụngphụ phổ biến nhất là lo lắng và trầm cảm. Tiếp theo là các triệu chứng loạn thần hoặc ảo tưởng, phân ly hoặc mất nhân cách, và sợ hãi hoặc kinh hoàng.

Nghiên cứu cũng phát hiện ra rằng các tác dụng phụ có thể xảy ra với những người không có tiền sử bệnh tâm thần, với những người chỉ tiếp xúc với thiền ở mức độ vừa phải và chúng có thể dẫn đến các triệu chứng kéo dài.

Thế giới phương Tây cũng đã có bằng chứng về những tác dụng phụ này từ lâu.

Năm 1976, Arnold Lazarus, một nhân vật chủ chốt trong phong trào khoa học nhận thức - hành vi (cognitive-behavioural science movement), đã nói rằng thiền định, khi được sử dụngmột cách bừa bãi, có thể gây ra "các vấn đề tâm thần nghiêm trọng như trầm cảm, kích động, và thậm chí là tâm thần phân liệt mất bù".

Có bằng chứng cho thấy chánh niệm có thể mang lại lợi ích cho sức khỏe con người. Vấn đề là các huấn luyện viên chánh niệm, video, ứng dụng và sách hiếm khi cảnh báo mọi người về những tác động tiêu cực tiềm ẩn.

Giáo sư quản lý và là một nhà sư Phật giáo xuất gia Ronald Purser đã viết trong cuốn sách McMindfulness xuất bản năm 2023 rằng chánh niệm đã trở thành một dạng "tâm linh tư bản".

Chỉ riêng tại Hoa Kỳ, kinh doanh thiền định đã đạt giá trị 2,2 tỷ đô la Mỹ (1,7 tỷ bảng Anh). Và những nhân vật cấp cao trong ngành chánh niệm nên nhận thức được những vấn đề của thiền định.

Jon Kabat-Zinn, một nhân vật chủ chốt đằng sau phong trào chánh niệm, đã thừa nhận trong một cuộc phỏng vấn năm 2017 với tờ Guardian rằng "90% nghiên cứu [về những tác độngtích cực] là kém chất lượng".

Trong lời tựa cho Báo cáo Nghị viện Toàn đảng về Chánh niệm của Vương quốc Anh năm 2015 (The 2015 UK Mindfulness All-Party Parliamentary Report), Jon Kabat-Zinn cho rằng thiền chánh niệm (mindfulness meditation) cuối cùng có thể chuyển hóa "con người chúng ta, với tư cách là con người và công dân cá nhân, với tư cách là cộng đồng và xã hội, với tư cách là quốc gia và là một chủng lọai sinh vật".

Niềm đam mê mang tính tôn giáo này đối với sức mạnh của chánh niệm, không chỉ thay đổi con người mà còn thay đổi cả tiến trình của nhân loại, là điều phổ biến trong số những người ủng hộ. Ngay cả nhiều người vô thần và người theo thuyết bất khả tri thực hành chánh niệmcũng tin rằng phương pháp này có sức mạnh gia tăng hòa bình và lòng trắc ẩn trên thế giới.

Các cuộc thảo luận trên phương tiện truyền thông về chánh niệm cũng có phần mất cân bằng.

Năm 2015, cuốn sách của tôi với nhà tâm lý học lâm sàng Catherine Wikholm, Buddha Pill, bao gồm một chương tóm tắt nghiên cứu về tác dụng phụ của thiền định. Cuốn sách này đã được phổ biến rộng rãi trên các phương tiện truyền thông, bao gồm một bài báo trên tạp chí New Scientist và một bộ phim tài liệu của BBC Radio 4.

Tuy nhiên, vào năm 2022, báo chí lại ít đưa tin về nghiên cứu tốn kém nhất trong lịch sửkhoa học thiền định (hơn 8 triệu đô la Mỹ do tổ chức từ thiện nghiên cứu Wellcome Trust tài trợ).

Nghiên cứu đã thử nghiệm hơn 8.000 trẻ em (từ 11-14 tuổi) tại 84 trường học ở Anh từ năm 2016 đến 2018. Kết quả cho thấy chánh niệm không cải thiện được sức khỏe tinh thần của trẻ em so với nhóm đối chứng, và thậm chí có thể gây ra những tác động bất lợi cho những trẻ có nguy cơ mắc các vấn đề sức khỏe tâm thần.

Ý nghĩa đạo đức

Liệu việc bán các ứng dụng chánh niệm, dạy mọi người các lớp thiền, hay thậm chí sử dụngchánh niệm trong thực hành lâm sàng mà không đề cập đến những tác dụng phụ của nó có hợp đạo đức hay không? Với bằng chứng về mức độ đa dạng và phổ biến của những tác dụng này, câu trả lời nên là không.

Tuy nhiên, nhiều người hướng dẫn thiền và chánh niệm tin rằng những phương pháp này chỉ có lợi mà không biết về khả năng gây ra những tác dụng phụ.

Lời kể phổ biến nhất mà tôi nghe được từ những người đã phải chịu đựng những tác dụngphụ của thiền là các giáo viên không tin họ. Họ thường được khuyên cứ tiếp tục thiền và tình trạng sẽ biến mất.

Nghiên cứu về cách thực hành thiền định an toàn chỉ mới bắt đầu gần đây, điều đó có nghĩa là vẫn chưa có lời khuyên rõ ràng nào dành cho mọi người. Vấn đề lớn hơn là thiền định liên quan đến các trạng thái ý thức bất thường và chúng ta không có lý thuyết tâm lý về tâm tríđể giúp chúng ta hiểu những trạng thái này.

Nhưng có những nguồn tài liệu mà mọi người có thể sử dụng để tìm hiểu về những tác dụngphụ này. Chúng bao gồm các trang web do những người thiền định đã trải qua các tác dụngphụ nghiêm trọng tạo ra và các cẩm nang học thuật có các phần dành riêng cho chủ đề này.

Tại Hoa Kỳ, có một dịch vụ lâm sàng dành riêng cho những người đã gặp phải các vấn đềcấp tính và dài hạn, do một nhà nghiên cứu về chánh niệm dẫn dắt.

Hiện tại, nếu thiền định được sử dụng như một công cụ chăm sóc sức khỏe hoặc trị liệu, công chúng cần được thông tin về khả năng gây hại của nó.