Phần 4: Dân Sinh

XỨ TRẦM HƯƠNG

Quách Tấn

 -----oOo-----

 

Thật là ý vị. Ý vị như bát yến sào Nha Trang.

Yến sào cũng như thơ, ý vị là nhờ có chất ngon chất bổ trời sinh. Nhưng nếu không có công phu của người thì chất ngon chất bổ kia cũng không trở thành ý vị được.

Nghĩa là, cũng như thơ, muốn có một bát yến sào ý vị để thưởng thức phải tốn công phu, công phu khá nhiều và cũng khá tỉ mỉ.

Phải ngâm cho nở.

Phải rửa đi rửa lại cho thật sạch rác sạch bụi.

Rồi phải vạch từng sợi xem coi có lông chim quến vào yến thì lấy nhịp nhặt cho hết. Lông măng ri rí, phải tỏ mắt lắm mới nhận ra.

Sửa soạn cho xong năm bảy tai yến thật mỏi cả cổ nhức cả lưng!

Ðến khi nấu lại phải luôn luôn thăm chừng lửa. Non lửa thì ươn, già lửa thì khê. Lửa phải riu ríu và phải giữ đều một mực.

Nấu xong một bát yến tốn công gấp bội nấu một bát cá ám hay một bát gà hầm.

Yến sào có thể nấu ngọt hay nấu mặtn tùy sở thích.

Ngọt thì dùng đường phèn và chưng cách thủy. Muốn thêm ý vị thì bỏ vào một ít hạt sen, và một ít hoài sơn, bá hạp.

Mặn thì bỏ yến sào và hột sen cùng vài ba vị thuốc bắc vào bụng gà giò hay bồ câu ra ràng, rồi hầu cho rục.

Thông dụng nhất là chưng với đường phèn và hột sen.

Người Khánh Hòa có câu:

Yến sào thêm ít hột sen,

Chưng với đường phèn,

Bổ lắm anh ơi...

Em khuyên anh lời đã cạn lời:

Jambon biffteck là mồi phản dân...

Mùi quê thơm ngọt vô ngần,

Anh ham chi

Của thừa

Của thãi

Mà đành bỏ nhân bỏ ngãi

Ðể đi làm thân tôi đòi?!

Cực lòng em lắm anh ơi!

Nhìn trong tủi thẹn trông ngoài xấu xa!

Dễ vào thời cũng dễ ra,

Anh hãy về chung gánh nước nhà cùng em,

Yến sào thêm ít hột sen,

Chưng với đường phèn, bổ lắm anh ơi.(22)

Thế là yến sào đã vào văn chương. Văn chương nhờ yến sào mà thêm hương thêm vị. Và yến sào cũng nhờ văn chương mà thêm vị thêm hương.

Trong văn chương yến sào lại thường đi đôi cùng trầm hương, hương vị đặc biệt của Khánh Hòa vừa cao vừa quí:

Khánh Hòa là xứ Trầm Hương,

Non cao biển rộng người thương đi về.

Yến sào thơm ngọt tình quê,

Sông sâu đá tạc lời thề nước non.

* *

*

Chung tình biển rộng non cao,

Trầm hương Vạn Giả yến sào Nha Trang.

Lỡ khi mưa gió phụ phàng.

Vàng chôn bạc chứa sẵn sàng là đây.(23)

Có thể nói rằng yến sào trầm hương văn chương là biểu hiệu cho thể tánh tướng của dân tộc Việt Nam nói chung, nhân dân Khánh Hòa nói riêng vậy.

Ngoài yến sào, còn mấy món khác hương vị cũng rất đặc biệt như:

- Hải sâm, tức là đồn đột,

- Vi cá, cước cá, bong bóng cá,

- Bào ngư,

- Tôm hùm.

Ðó là những món ăn sang dành riêng cho những người giàu có.

Có một món rất ngon và rất bình dân, và không phải có tiền mới an được. Ðó là Hàu.

Hàu ở biển nào cũng có. Song ở biển Khánh Hòa vừa nhiều , vừa lớn, vừa ngon. Có thể gọi là “Hàu tam đa”. Có nhiều con lớn tày chiếc dĩa bàn, và ruột đầy đặn vừa một miếng nhai của người lớn “không háo ăn mà cũng không làm khách”.

Muốn ăn cứ việc mang dụ cụ ra biển, tìm những gành đá có hàu mà cạy. Vừa cạy vừa ăn, hoặc cạy cho nhiều, đem lên bờ hay đem về nhà, nạy vỏ ra vắt chanh bỏ tiêu vào rồi cho vào miệng. Chưa nhai mà vị ngọt đã thấm tận cuống họng và bao tử đã ứa vị dịch như “triều dâng”.

Khánh Hòa còn một thứ hải sản nữa cũng rất quý, nhưng quý không phải là vì khoái vị mà vì khoái thị giác. Ðó là San Hô.

San Hô mọc từng rừng dưới đáy biển.

Nhiều nhất là biển Nha Trang.

Rừng san hô đẹp hơn cả rừng mai Ba Ngòi, Phước Hải. Vì đủ màu sắc của cầu vồng. Cây lại muôn hình vạn trạng. Và thủy tộc nương náu còn đông và nhiều loại hơn bướm và chim.

Rừng san hô chỉ thua rừng mai ở chỗ thiếu hương, thiếu thanh, và không thay đổi sắc thái.

Những cây san hô người làm biển lấy đem về bán là những thư nhỏ. Và khi lên khỏi nước, san hô không giữ màu sắc được lâu, nên phải tẩy cho trắng để khỏi bị đen ố. Ðây là một món hàng quyến khách viễn phương.

San hô dùng để làm đồ trang trí chỉ là một số nhỏ. Phần lớn lấy về làm vật liệu xây cất và nung vôi. Ðó là thứ san hô chết và phần nhiều hình đá chớ ít hình cây.

Khánh Hòa cũng có ốc Xa Cừ và Ðồi Mồi song không nhiều lắm.

Nhưng chỉ chừng đó cũng đủ thấy biển Khánh Hòa “giàu sang” lắm vậy.

 

D

THƯƠNG MẠI

Người Khánh Hòa phần đông sống về nông nghiệp và ngư nghiệp. Người chuyên về thương nghiệp có rất tít. Cho nên các ngành hoạt động hầu hết đều nằm trong tay người ngoại quốc, nhất là người Trung Hoa.

Nha Trang là trung tâm điểm của ngành thương mãi. Ðó là ngang nối giữa Saigon và các tỉnh ở phía Bắc Ðèo Cả như Tuy Hòa, Quy Nhơn.

Rồi đến Ninh Hòa là ngang nối giữa Saigon và Ban Mê Thuột, và Tuy Hòa Quy Nhơn.

Phẩm vật Khánh Hòa bán ra các nơi là:

- Muối, nước mắm, cá tôm, yến sào,

- Trầm hương, cao su,

- Cát Thủy Triều làm một nguồn lợi lớn, nhưng hiện nay đã thuộc về Thị xã Cam Ranh.

Khánh Hòa phải mua ở Saigon:

- Các vật liệu về công kỹ nghệ.

- Thuốc men, hàng vải, chén bát...

- 13, 14 ngnà tấn gạo mỗi năm, từ khi có chiến tranh.

Và tuy núi rừng chiếm gần hết đất, Khánh Hòa vẫn phải mua gỗ ở Ban Mê Thuột để dùng! Vì lâm sản cha được khai thác một cách “hợp lý hợp tình”.

Việc chuyên chở hàng hóa được dễ dàng vì nhờ có cả đường bộ, đường sắt, đường thủy, đường hàng không.

Trong thời chiến tranh, đường vận tải thường gặp nhiều trở ngại. Song sẵn sức vạn năng trong tay, nhà buôn vượt qua tất cả những khó khăn trong thiên hạ. Cho nên công việc lúc nào cũng chạy đều.

 

E

ÐÔI MÓN ĂN NGON

Lướt qua các ngành nông nghiệp, ngư nghiệp, thương nghiệp, du khách cũng biết đại khái cảnh sinh hoạt của nhân dân Khánh Hòa.

Bây giờ thử trở lại với con người nhân bản.

Con người nhân bản đâu cũng như đâu đều “dĩ thực vi tiên”.

Trong việc ăn có cách ăn và món ăn.

Cách ăn khó nói cho rành mạch.

Nên chỉ xin nói về món ăn.

Bỏ ngoại đám người mất gốc đã quen với mùi vị nước ngoài, người Việt Nam nghèo cũng như giàu, Nam cũng như Trung, Trung cũng như Bắc, đều lấy gạo và nước mắm làm món ăn chính thức, món ăn cơ bản.

Khánh Hòa vừa sản xuất lúa gạo, vừa sản xuất nước mắm. Mức sản xuất chưa được cao, song lúc bình thường cũng đủ tự cấp tự túc.

Có cá thịt thêm càng quý, không thì cơm chan nước mắm cũng đủ sống một cuộc đời yên vui.

Giàu thời thịt cá bĩ bàng,

Nghèo thời cơm mắm lại càng thắm lâu.

Nói là nói vậy, chớ người Khánh Hòa đời sống tương đối phong lưu, vì từ biển đến rừng món ăn ngon không hiếm.

- Yến sào là món ăn quý phái. Chúng ta đã biết rõ. Nhưng có một điều đáng để ý là yến sào Hòn Ngoại nhiều và có nhiều yến huyết đắt giá. Nhưng được lòng những người tri vị lại là yến Hòn nội. Cho nên có câu “Yến sào Hòn Nội”.

- Tôm hùm trước kia dễ mua. Nhưng hiện nay anh chị em bình dân phải nhịn miệng để “đãi khách nhiều tiền”. Tôm hùm Nha Trang, Vạn Giã có nhiều. Nhưng không ngon bằng tôm Bình Ba, cho nên tục có câu “Tôm hùm Bình Ba”.

- Sò huyết rất dễ mua. Chợ ở các nơi gần biển đều có. Nhưng mua được sò Thủy Triều mới thích. Sò ở Thủy Triều đã ngọt thịt, lại ăn mấy cũng không phá bụng. Bởi vậy, lời tục thường nói “Sò huyết Thủy Triều”.

Ðó là những món ăn (tục ngữ phương ngôn) ở biển.

Ở đồng có:

- Caù - Cá gì cũng ngon. Nhưng ngon nhất là cá tràu. Cá tràu, tục gọi là cá lóc, trong Nam da dày thịt dai. Cá tràu miền Trung mà Khánh Hòa là đại diện, thịt mềm da mỏng. Cá càng lớn thịt càng ngon và da vẫn cứ mỏng. Cá tràu Khánh Hòa đã ngon, mà cá Võ Cạnh lại quán tuyệt! Thịt vừa ngọt vừa thơm. Ám ngon, nướng ngon, kho cũng ngon, nấu cháo càng ngon! Cho nên tiếng đồn “Cá tràu Võ Cạnh”.

- Vịt - Có hai thứ vịt nuôi khô và vịt nuôi nước tục gọi là vịt lội. Vịt nuôi khô mập hơn và ngon hơn vịt nuôi nước vì vịt nuôi khô được cho ăn cả ngày, còn vịt nuôi nước thì phải đi lượm lúa đổ ở ruộng mà ăn. Nhưng ở Ninh Hòa đồng ruộng lúa tốt, nên vịt nuôi nước, nhờ ăn thêm ốc thêm cua, lại mập và ngon hơn vịt nuôi trên cạn. Bởi vậy lời tục rằng “vịt lội Ninh Hòa”!

Còn ở rừng thì có:

- Heo rừng và nổi tiếng là “heo Ðất Ðỏ”.(24)

- Nai - Quận nào cũng có. Song chỉ có Diên Khánh và Khánh Dương thường làm khô vì quá nhiều bán tươi không hết. Khô nai hai nơi đều ngon. Nhưng vì Khánh Dương mới sát nhập vào địa phận Khánh Hòa, nên lời tục quen nói “Nai khô Diên Khánh”. Có người bảo:

Không phải vì nai khô Diên Khánh có trước nên được tiếng thơm. Ðược tiếng thơm vì ướp khéo, gia vị khéo. Khánh Dương không thể bì. Sau nầy Khánh Dương có tiến bộ chăng chẳng biết, chớ hiện giờ Diên Khánh vẫn thiện nghệ về nai khô.

Ðứng trên “lập trường rộng” mà nói thì Khánh dương ngon hơn hay Diên Khánh ngon hơn đều được, không cần bàn cãi, vì đều là non nước Khánh Hòa.

Nước non vẫn nước non nhà,

Khánh Dương Diên Khánh đều là nước non.(25)

Ở Ninh Hòa còn hai món nổi tiếng nữa là:

- Nem chua - Vị khác hẳn nem Thủ Ðức ở Nam Phần và nem Tuy Phước ở Bình Ðịnh. Nhưng khác thế nào thì phải khẩu chứng chớ khó ngôn truyền. Chỉ biết rằng ngon thật là ngon.

- Rượu bọt, tức là rượu đế, nấu toàn gạo, lấy nước cốt bán chớ không pha.

Rượu và nem thường đi đôi với nhau. Khách si tình thường mượn thú vui để làm khuây:

Sông Dinh có ba ngọn nguồn,

Nhớ em băng đèo vượt suối,

Nhưng không biết được để đến thăm em!

Ghé vô chợ Ninh Hòa mua một xâu nem,

Một chai rượu bọt,

Uống say mèm cho đỡ nhớ thương.(26)

Cổ Bàn Nhân đã mượn những tục ngữ về món ăn ngon của Khánh Hòa, sắp lại thành một bài ca để gởi vào chút tâm sự:

Yến sào Hòn Nội

Vịt lội Ninh Hòa

Tôm hùm Bình Ba

Nai khô Diên Khánh

Cá tràu Võ Cạnh

Sò huyết Thủy Triều

Ðời anh cay đắng đã nhiều,

Về đây ngọt sớm ngon chiều với em.(27)

* *

*

VI

VĂN HỌC

 

So với các tỉnh từ Bình Ðịnh trở ra, nền Văn Học Khánh Hòa, thời Pháp thuộc cũng như thời Phong kiến thịnh hành thật là sút kém.

Từ đời Gia Long đến đời Tự Ðức, là thời kỳ Hán học được phục hưng, ở Khánh Hòa học sinh trường Tỉnh vẫn thưa thớt. Trường tỉnh lập từ đời Minh Mạng, vì ít học sinh, phải bãi bỏ gần 40 năm. Ðến triều Tự Ðức năm thứ 19 mới trở lại(27). Và từ khi có trường học, trong tỉnh đỗ đạt không được bao lăm và tuyệt nhiên không có người đỗ đại khoa. Cũng không có người cuồng chữ nổi tiếng.

Chữ Hán cáo chung, nhường chỗ cho chữ Quốc ngữ chữ Pháp, cảnh học giới Khánh Hòa cũng không lấy gì làm rực rỡ. Ngót 60 năm Pháp đóng chiếm Khánh Hòa (1885-1945) và gần 30 năm chữ Quốc ngữ chữ Pháp lên thay thế chữ Hán (1818-1945), Khánh Hòa chỉ có được 6 trường tiểu học dạy đến lớp nhất!

Ðến năm 1947, mới có trường Trung Học dạy nhờ ở trường Tiểu Học Nha Trang! Mãi đến năm 1951 mới xây cất trường ốc riêng biệt tại đường Bá Ða Lộc và lấy tên là Trường Trung Học Võ Tánh.

Trước 1947, học sinh đậu bằng Tiểu học muốn lên học cấp Trung học, phải ra trường Quy Nhơn. Ðến năm 1951 người Khánh Hòa mới được thi bằng Trung học tại Nha Trang. Từ ấy việc học ở Khánh Hòa càng ngày càng thạnh.

Năm 1959 trường Võ Tánh được nâng lên hàng Trung Học Ðệ Nhị cấp. Và năm 1962, trường Nữ Trung Học Nha Trang được mở.

Theo đà phát triển của Thị xã Nha Trang, ở các quận cũng đua nhau lập trường Trung Học Ðệ Nhất cấp:

- Trường Trần Bình Trọng ở Ninh Hòa.

- Trường Diên Khánh ở tại Thành,

- Trường Vạn Ninh ở Giã,

- Trường Vĩnh Xương ở Vĩnh Châu,

- Trường Cam Lâm ở Ba Ngòi.

Bên cạnh các trường công lập, còn nhiều trường Trung Học Tư thục đệ nhất cấp và đệ nhị cấp. Công tư tổng cộng là 27 trường với số học sinh trên 12.000 nam nữ.

Khánh Hòa còn một trường nữa cũng đáng kể, là trường Trung Học Kỹ Thuật Ðệ Nhất cấp.

Trường nầy trước kia là một xưởng kỹ nghệ do người Pháp lập năm 1946. Ðến năm 1955, Chánh phủ Việt Nam Công Hòa đổi tên là Trường Thực Nghiệp Nha Trang. Ðến năm 1962, thấy đà phát triển của trường có vẻ khả quan, Bộ GiáoDục mới đổi làm trường Trung Học Kỹ Thuật Ðệ Nhất Cấp và cất lại trường trại đàng hoàng. Ðến năm 1966, trường được nâng lên hàng Ðệ Nhị Cấp, gồm hai ban: Kỹ Thuật Toán và Kỹ Thuật Chuyên Nghiệp.

Ngành giáo dục ở Khánh Hòa hiện nay so với thời xưa thạt thạnh vượng thập bội, và có cơ tiến đến cấp Ðại Học trong tương lai gần đây.

* *

*

Ðó là bền nổi của nền Văn Học Khánh Hòa.

Hiện nay Khánh Hòa quy tụ một số đông nhà văn nhà thơ có danh trong toàn quốc như:

- Tương Phố, một nữ sĩ kỳ cựu, tên đã ghi vào Văn Học sử Việt Nam.

- Cung Giũ Nguyên đã nổi tiếng do những tác phẩm bằng Pháp văn và có nhiều tác phẩm bằng Việt ngữ chưa xuất bản.

- Võ Hồng, một cây bút viết đều, viết nhiều và rất được hoan nghênh. Ðã xuất bản trên 10 tác phẩm về Truyện Ngắn và Truyện Dài.

- Thạch Trung Giả, một nhà thơ có tài, một nhà văn học rộng. Tác phẩm chưa xuất bản thành tập, mới đăng rải rác trên các báo chí, song đã lắm người mộ danh.

- Châu Hải Kỳ, một nhà biên khảo. Tác phẩm thường đăng ở các tạp chí Bách Khoa, Văn, Tân Văn, Giáo Dục.

Các nhà văn nhà thơ nầy âm thầm làm việc, làm việc một cách thường xuyên và liên tục. Tất cả đều thận trọng trong việc sáng tác, không chạy theo lợi, không chạy theo danh. Và tuy sống trong vắng vẻ im lìm, họ đã gây được nhiều ảnh hưởng tót cho con em địa phương. Nhiều học sinh, nhiều thanh niên thường đến thỉnh giáo và noi gương đào tạo cho mình một văn thái phong lưu.

Trên đây là những cây bút “định đô” ở Nha Trang, và là những cây bút đương ngâm hay sắp ngâm câu thơ của Lý Thương Ẩn:

Tịch dương vô hạn hảo,

Chỉ thị cận hoàng hôn.

Nghĩa là:

Tịch dương cảnh đẹp vô ngàn,

Riêng thương tấc bóng đã gần hoàng hôn.

Còn lắm bạn đương độ thanh xuân thì, và thỉnh thoảng mới đến Khánh Hòa, nhưng đã sanh trưởng hoặc trước đây đã cư trú ở Nha Trang nhiều năm và chịu ảnh hưởng vùng cát trắng dương xanh không nhiêu thì ít. Như:

- Phạm Công Thiện,

- Nguyễn Thị Hoàng,

- Dương Nghiễm Mậu,

- Nguyễn Ðức Sơn,

- Nguyễn Xuân Hoàng,

- Lê Văn Thiện,

- Duy Năng,

vân vân...

Trong các bạn trẻ đây có hai bạn quê ở Khánh Hòa là Duy Năng và Lê Văn Thiện.

Nhạc sĩ Minh Kỳ cũng đã từng sống ở Khánh Hòa và có một bản nhạc ca tụng Nha Trang rất phổ biến. Song song cùng các nhà văn nhà thơ cặm cụi viết sách, các nhà ký giả cũng lo việc hăng say. Ngoài việc lấy tin tức, viết phóng sự cho các tờ báo Thủ Ðô, anh em còn lo việc mở báo chí trong tỉnh.

Ở Khánh Hòa hiện có tờ tạp chí NIỀM THƯƠNG do Trung Tâm Bài Cùi Núi Sạn chủ trương.

Tạp chí nầy trước đây mỗi tháng ra một kỳ. Nhưng vì tài chánh eo hẹp phải rút xuống hai tháng một kỳ.

Trong tháng 6 năm 1969, anh em ký giả cho ra đời tờ DỰNG ÐẤT, một tập san văn học, nghệ thuật Thời Ðàm. Nhưng mới ra được một số rồi phải tạm nghỉ.

Các trường Trung Học công và tư, các Tu Viện Phật Giáo, Công Giáo, Tin Lành, thỉnh thoảng ra nội san. Nhiều tờ phổ biến được sâu rộng.

Khánh Hòa lại còn có một thi xã: Nha Thành Thi Xã.

Nha Thành Thi Xã sáng lập từ thời Pháp thuộc. Sáng lập viên là nhà Nho Trần Khắc Thành, cụ đề Ngô Văn Nhượng và cụ cử Phan Bá Vỹ.

Sang thời kháng chiến chống Pháp, quý cụ lần lượt quy tiên, không có người đủ uy tín để lãnh đạo, lại thêm tình hình bất ổn, nên Thi Xã bị tan rã.

Ðến thời Hậu Chiến, hai ông Ðức Huy và Minh Trai ra công tổ chức lại. nhưng sinh hoạt chưa được mạnh.

Gần đây quý ông Ô Giang, Vân Sơn, Trường Hồ gộp thêm phần bồi đắp, Thi Xã đã khởi sắc hơn nhiều.

Hiện nay cũng như trước kia, Thi Xã tụ hợp được đa số thân hào nhân sĩ ưa thi văn trong tỉnh. Các cụ ra đề thi cho nhau và tự chấm chữa với nhau. Các thi hữu ở các tỉnh bạn và ở Huế, ở Saigon cũng thường có thơ xướng họa gởi đến.

Trước kia tác phẩm làm ra, mạnh ai nấy chép.

Gần đây trong Thi Xã có người phụ trách gom góp thành tập. Và mỗi năm cho một hoặc hai tuyển tập ra đời.

Cuối năm 1968, Thi Xã đã xuất bản được 5 tuyển tập, in ronéo khá dày và khá trang nhã. Nhưng chỉ lưu hành trong nội bộ chớ không phổ biến ra ngoài nhân dân.

Ngoài các nhà văn nhà thơ đã có tác phẩm hành thế, Khánh Hòa còn một số tác giả ẩn danh. Như:

- Nhà sư Thích Trí Nghiêm trên đồi Trại Thủy, ngày ngày ngồi dịch những bộ kinh chưa dịch hoặc đã dịch rồi nhưng chưa được hoàn hảo.

- Nhà Nho Nguyễn Ðức Thắng ở thôn Phú Lộc, quận Diên Khánh, đã dày công phiên âm, diễn nghĩa và dịch thơ trọn bộ Kinh Thi mà trước kia Tản Ðà mới dịch được phân nửa.

- Nhóm tăng già và cư sĩ trên Phật Học Viện Nha Trang, cặm cụi soạn bộ Tự Ðiển Phật Giáo rất cần thiết cho những người nghiên cứu đạo Thích và những người muốn hiểu thấu đáo các áng văn cổ nước nhà.

* *

*

Tình hình văn học ở Khánh Hòa so với các tỉnh bạn ở miền Nam Trung Việt, thậ có phần xuất sắc.

Nếu Khánh Hòa có được một thư viện công cộng có đủ sách để giúp cho các nhà viết văn trong công việc nghiên cứu, có được một nhà xuất bản hảo tâm lãnh xuất bản những tác phẩm của địa phương, có được một nhà in sách được mỹ thuật..., thì nèn văn học của Khánh Hòa sẽ phát triển mạnh và nhanh gấp bội.

* *

*

VII

XÃ HỘI

 

Công tác xã hội ở Khánh Hòa không đến nỗi chìm lỉm như công tác cách mạng chánh trị.

Ngoài Ty Xã hội của Chánh phủ làm việc theo lề lối văn phòng, xa rời đám cùng khổ, Khánh Hòa còn nhiều tổ chức từ thiện của các tôn giáo, như:

- Cô Nhi Viện Công Giáo do các Bà Phước dòng Filles de la Charrité coi, ở gần Nhà Thờ Nha Trang.

- Cô Nhi Viện Tin Lành ở Cù Lao.

- Ký Nhi Viện Phước Ðiền của Phật giáo ở Phước Hải.

- Trung tâm bài cùi ở Núi Sạn (Vĩnh Xướng) do Dòng tu Phan Xi Cô điều khiển.

- Dưỡng lão đường ở Rù Rỳ cũng do Dòng tu Phan Xi Cô giám đốc.

- Ban Từ Thiện của Tỉnh Hội Phật Giáo Khánh Hòa.

- Ðoàn Từ Bi của các Ni cô Khánh Hòa v.v...

Các cơ sở cứu tế xã hội trong tỉnh, đáng ra cao hơn hết là Trung Tâm Bài Cùi Núi Sạn.

 

TRUNG TÂM BÀI CÙI NÚI SẠN

Ban sơ vốn là một nhà lạc thiện do các tu sĩ dòng Phan Xi Cô thành lập từ năm 1948 bên cạnh nhà Dòng ở Cù Lao để dung nạp một số người hành khất, già cả, bệnh tật, tàn phế vì chiến tranh.

Những người đến xin an dưỡng tại nhà Lạc Thiện mỗi ngày một đông, trong đó có len lẫn vài ba người bị bệnh cùi, mà tình cảnh đau thương hơn tất cả mọi người bất hạnh khác.

Ðể tạo niềm yên ủi cho các bệnh nhân, vị Giám đốc là Linh mục Alix Bourgeois cùng các nhà thiện tâm tìm kiếm thuốc men và ra sức điều trị. Tiếng đồn đi xa. Nhiều bệnh nhân ở các nơi tìm để mong chút tình thương không còn thấy ngoài xã hội.

Còn số người cùi sống lẫn lộn trong nhà Lạc Thiện hai năm sau ngày thành lập, nghĩa là đến năm 1950, lên đến 28 người. Thấy sự sống chung chạ như thế không tiện, ban Giám đốc bèn cất hai ngôi nhà tranh riêng biệt cho 28 bệnh nhân.

Hai ngôi nhà tranh nầy được đặt tên là Viện Từ Bi.

Sức hoạt động của viện Từ Bi mỗi ngày mỗi mạnh thêm.

Qua năm 1952 trở đi, viện chẳng những lo săn sóc bệnh nhân trong viện, mà còn tổ chức việc tìm kiếm những người xấu số rải rác mọi nơi, để cho thuốc men hoặc đem về viện nuôi dưỡng và an ủi.

Ðến cuối năm 1954, viện có 40 bệnh nhân nội trú và trên 50 bệnh nhân điều trị tại gia.

Năm 1955, nhận thấy nơi Cù Lao đất đai chật hẹp không thể mở rộng phạm vi của viện được, lại thêm viện ở gần thôn xóm làm cho người lành mạnh e ngại, ban Giám Ðốc bèn vận động cùng các cơ quan đoàn thể địa phương dời viện ra đèo Rù Rỳ.

Tên Viện Từ Bi đổi thành Nhà Phước Thiện Rù Rỳ.

Nhà Phước Thiện nằm trong một khoảng đất tư do nhà Dòng tạo mãi và gồm có 4 gian nhà gỗ lợp fibro-ciment, đủ sức dung nạp 100 bệnh nhân.

Ra Rù Rỳ được được rộng rãi mát mẽ hơn ở Cù Lao, song có lắm điều bất tiện. Xa chợ búa, xa các bệnh viện công tư. Coi sóc nhà Phước Thiện chỉ có vỏn vẹn một Linh mục Giám đốc, một Tu sĩ Phó giám đốc kiêm quản lý và một Y tá kiêm thư ký văn phòng. Việc ăn uống của bệnh nhân phải chịu thất thường và mỗi khi xảy ra những bệnh nguy nguy nghèo phải chạy vào Nha Trang rước Bác sĩ!

Suốt ba năm dằng dẳng, từ 1955 đến 1958, ban Giám đốc lo tự cấp tự túc lấy. Mỗi lần kêu xin Chánh quyền, thì được khước từ một cách “đúng nguyên tắc”.

Nhưng nhờ hai mươi bệnh nhân đã lành bệnh tự nguyện ở lại phục vụ không công, chia bớt nỗi cực nhọc của vị Giám đốc và Phó giám đốc, nhờ các tư nhân hảo tâm và các cơ quan từ thiện, mọi nỗi khó khăn đều vượt khỏi, công việc tiến hành một cách khả quan: Số bệnh nhân nọi trú tăng lên hơn 710 người và số ngoại trú lên đến 350. Ban Giám đốc lại còn xây dựng thêm được mấy trạm thuốc ở các nơi lân cận:

- Trạm Dư Khánh ở Ninh Thuận, đặt ngay trong nhà của một bệnh nhân, và chính gia chủ phụ trách mọi công tác hằng ngày thay ban Giám đốc.

- Trạm Tuy Hòa ở Phú Yên, đặt trong một chòi tranh cất trên một gò trống nơi địa đầu thị xã, do hai bệnh nhân đảm trách.

- Trạm thuốc Khánh Dương cho đồng bào Thượng.

Các anh em đã lành bệnh lại chia nhau đi tìm đồng bào bị bệnh ở các nơi đem về Rù Rỳ nuôi nấng.

Ðược ít lâu, những ngôi nhà của Nhà Phước Thiện, vì gỗ tạp vách đất, không chịu nổi với mối một gió mưa, đã bắt đầu sụp đổ...! Ban Giám đốc cùng anh em thiện chí phải lo chạy. Và nhờ hội Chẩn tế Công Giáo Hoa Kỳ, hội Chẩn tế Công Giáo Việt Nam và Hội Bạn người cùi giúp đỡ, ba dãy nhà ngói dài được dựng lên thay thế cho mấy ngôi nhà sắp đổ. Tổn phí trên một triệu đồng. Thời gian xây cất mất ngót 5 tháng.

Và Nhà Phước Thiện Rù Rỳ đổi tên là Viện Bài Phong Rù Rỳ. Ðó là vào năm 1958.

Công việc tiến hành được ba năm, kết quả rất mỹ mãn. Bệnh nhân nội trú lên 120 người, ngoại trú lên 480 người. Mặc dù thiếu thốn đủ mọi mặt. Ban Giám đốc và anh em giúp việc đều lấy làm vui vì được chia xẻ tình thương cùng người bạc phước và được thấy nhiều người trở lại gia đình với tấm thân khỏe mạnh trơn liền.

Nhưng năm 1961, đùng một cái, cả viện người mạnh cũng như người bệnh đều sửng sốt!

Nguyên vị Tỉnh Trưởng Khánh Hòa mới tới nhậm chức, một hôm đi công tác ngang qua viện thấy tấm bảng đề là Viện Bài Phung, thì hoảng kinh:

- Nguy hiểm quá! Vi trùng hủi sẽ theo Quốc lộ lan tràn khắp tỉnh. Thêm viện bài phung làm mất vẻ mỹ quan của con đường vô ra.

Liền đó một mặt ông trình điều lợi hại lên thượng cấp, một mặt ông ra lệnh di chuyển viện bài phung.

Lệnh rất gắt gao!

Mọi người trong viện đều chán nản! Ai nấy đều đã tưởng công việc từ thiện phải chấm dứt và những kẻ đau khổ phải trở về cảnh thiếu thốn thuốc men, thiếu tình an ủi ngày xưa.

Nhưng nhờ các hội từ thiện xa gần, các đoàn thể tôn giáo tỉnh Khánh Hòa khuyến khích và ủng hộ, nên viện mới được dời lên Núi Sạn.

NÚI SẠN

Là một ngọn đồi có nhiều đá và nhiều sạn, nhất là sạn, nằm trong địa phận quận Vĩnh Xương, ném về phía Tây Bắc Tháp bà, từ Quốc Lộ số 1 lên chừng trên một cây số.

Chung quanh là gò thấp và ruộng. Xa xa núi giăng trập trùng, đứt thôi lại nối, thấp rồi lại cao. Sau lưng là những ngọn Cù Lao. Trước mặt thì có hòn Kho dáng chầm vầm ở phía Ðông, hòn Bút hình như chiếc nón lá úp ở giữa và hòn Thơm mập nhưng thấp ở phía Tây. Ba ngọn núi nầy chân nối liền nhau do những gò đống ngổn ngang, lưng tựa vào bóng những dãy núi ở phía Bắc lớp mờ lớp tỏ. Ðứng nơi Núi Sạn mà nhìn ra thì thật là ngoạn mục.

Tìm được nơi vừa cách xa thôn xóm, vừa cao ráo khoảng khoát rất hợp vệ sinh. Ban Giám đốc liền tận tâm nỗ lực thuê người dọn rừng lấp hố, mướn thợ khai móng đắp nền. Sau hai năm trời công phu (1951-1962) với số tiền trợ cấp hai triệu đồng của Phủ Tổng Thống, Ban Giám đốc hoàn thành một cơ sở khá đồ sộ.

Mười bốn gian nhà ngói nhưng khiêm tốn mọc lên giữa cảnh mây trắng núi xanh.

Một lễ khánh thành long trọng được tổ chức, và Viện Bài Phung Rù Rỳ đổi tên là Trung Tâm Bài Cùi Núi Sạn.

Khách làng thơ có câu:

Một sông dù lớn không thành biển,

Nhiều đá vun cao mới có non.

Cho nên tán thán công quả của Ban Giám Ðốc Trung Tâm Bài Cùi Núi Sạn, chúng ta không quên các hội Từ Thiện tỉnh Khánh Hòa đã góp phần vào Trung Tâm nhất là:

 

HỘI BẠN NGƯỜI CÙI

Hội nầy thành lập từ thời Pháp thuộc, lấy tên là SALVE, do Nam Phương Hoàng Hậu làm Hội Trưởng toàn quốc. Năm 1945, cuộc kháng chiến chống Pháp bùng nổ, Hội bị tan rã.

Ðến năm 1948, Nhà Lạc Thiện Cù Lao mở đón người cùi, thì một số hội viên cũ ở Khánh Hòa bèn đến hợp tác cùng viên Giám đốc. Số bệnh nhân mỗi ngày mỗi đông, số người thiện tâm cũng mỗi ngày mỗi thêm, nhờ sức vận động của các nhà thiện tâm cũ. Rồi Hội Bạn Người Cùi Tỉnh Khánh Hòa tái lập.

Hiện nay hội viên có trên trăm người.

Hầu hết là con nhà Phật, và tất cả người trong Ban Từ Thiện của Tỉnh Hội Phật giáo Khánh Hòa đều ở trong Hội Bạn Người Cùi.

Ban Giám đốc là người Thiên Chúa Giáo, lấy Bác Ái làm gốc. Lấy Từ Bi làm nền. Do đó mà lòng từ thiện đã thể hiện được trong Trung Tâm Bài Cùi Núi Sạn, thể hiện một cách thường xuyên liên tục và thể hiện một cách vui vẻ tự nhiên.

Nhờ vậy mà anh chị em vào Trung Tâm lần lần lấy lại được sinh thú. Và người nào cũng hy vọng sẽ được trở về cùng gia đình với tấm thân khỏe mạnh. Bởi từ năm 1949 đến 1968, nhờ sự tận tâm tận lực của Ban Giám đốc và Hội Bạn Người Cùi về mặt tinh thần cũng như về mặt vật chất, đã có rất nhiều người lành bệnh hẳn hoi: Ngoài những người hay ở lại giúp việc, những anh chị em hồi hương thỉnh thoảng vẫn đến thăm người cũ cảnh cũ, ai nấy sức khỏe đều dồi dào. Ðó là những ngọn gió ấm thổi vào lòng nanh chị em nằm dưỡng bệnh ở Trung Tâm.

Ðứng nơi Trung Tâm nhìn ra bốn mặt, thấy rõ xóm làng..., xe cộ... Lòng người đối cảnh cảm thấy mình tuy ở riêng biệt một nơi, nhưng vẫn gàn gũi xã hội. Và người ngoài xã hội, sẵn đường lên xuống, cũng thường đến viếng cảnh thăm người. Ðó là những ngọn gió ấm thứ hai thổi vào lòng anh chị em xấu số.

Nhưng ngọn gió tinh thần hòa cùng gió biển thổi từ bãi lên đồi, làm cho bầu không khí nơi Trung Tâm đã mát mẻ hiền lành lại càng thêm dịu dàng trong sạch.

* *

*

Công tác xã hội của Trung Tâm Bài Cùi Núi Sạn ai ai cũng trông thấy, vì tỏ rõ như ban ngày. Ở Khánh Hòa có những công tác thực hiện một cách âm thầm, không mấy ai để ý, trừ những kẻ thọ ân. Như công tác của:

 

ÐOÀN TỪ BI

Ðoàn Từ Bi thành lập năm 1961 do các học chúng tại Ni Viện Diệu Quang Phước Hải đảm trách.

Các Ni Cô tòng học ở Viện, những ngày chúa nhật và ngày lễ, chia nhau xuống các xóm nghèo để giúp đỡ an ủi cho gia đình khốn khó. Các cô tắm rửa từng đứa bé sài chốc mà cha mẹ không có thì giờ chăm nom, trừ chấy trụng rận cho các mẹ cha biết phép vệ sinh và dạy cho chúng cách bảo vệ sức khỏe... đưa đi bệnh viện, hoặc chạy thuốc men cho những người không có thân nhân. Các cô đi xin từng tấm áo tấm chăn ở những Hội Từ Thiện, ở các nhà hảo tâm..., đem cấp phát cho người thiếu thốn. Nhiều lúc các cô nhịn phần ăn của mình cho những người đói, dùng khăn đầu, khăn tay của mình mà lau chậm những vết thương vết lở của bệnh nhân. Nói tóm lại là các cô làm tất cả những gì mà mình có thể làm được theo lòng từ bi. Cặm cụi làm, lặng lẽ làm, không mong người chung quanh để ý, cũng không để ý đến người chung quanh. Và làm hết ngày thì về, không cần ghi nhớ thành tích, không cần báo cáo công tác.

Cảnh đau khổ vô cùng, mà sức các cô có hạn. Lại thêm các cô có hằng tâm nhưng không có hằng sản. Nếu các cô được số tiền bạc số phẩm vật của Ty Xã Hội hoặc của Hội Hồng Thập Tự Khánh Hòa, thì con nhà nghèo nhờ biết mấy. Tuy vậy giống Bồ đề vô tâm đem gieo vãi hẳn đã gây ảnh hưởng nhiều trong u u minh minh.

Dời bệnh nhân từ đèo Rù Rỳ vào Núi Sạn, để cơ sở nơi đèo làm viện Dưỡng Lão. Ban Giám đốc và anh em thiện chí tiếp tục công việc nuôi dưỡng và điều trị bệnh nhân nội trú, tìm kiếm và giúp đỡ bệnh nhân mới. Lại còn lo xây đắp đường sá để xe cộ vô ra được dễ dàng, lo tổ chức việc chăn nuôi, việc trồng tỉa để tăng phần thực phẩm cho bệnh nhân(28). Ngoài ra còn mở lớp bình dân giáo dục, và mở một tạp chí lấy tên NIỀM THƯƠNG để giúp đỡ bệnh nhân cùng con em bệnh nhân về mặt học vấn.(29)

Công việc bộn bề và rất khó nhọc, nhưng mọi người đều hào hứng vì thấy đem lại những phần thưởng tinh thần.

Hiện nay Trung Tâm nuôi dưỡng trên 200 bệnh nhân nội trú, điều trị trên 600 bệnh nhân ngoại trú, chưa kể những công tác đã làm và đương làm cho các nơi phụ thuộc như Khánh Dương, Tuy Hòa, Ninh Thuận, Phan Rí Cửa mà lắm nơi đã có chẩn y viện có đủ tiện nghi.

Chỉ một nhóm người nhớ lòng bác ái và đức hy sinh mà làm được những công tác to lớn như thế, thì thật đáng kính phục biết ngần nào!

* *

*

VIII

HÀNH CHÁNH

A.- TỔ CHỨC HÀNH CHÁNH

Hành chánh Khánh Hòa, nay cũng như xưa, tổ chức y như các tỉnh trong toàn quốc, nhất là Trung Việt.

1. XƯA - Sau khi đất Haut-Hara của Chiêm Thành sáp nhập vào địa bàn nước Việt Nam (1653) thì đổi làm trấn Bình Khang và chia làm 2 phủ là Bình Khang, Diên Ninh và 5 huyện.(30)

Sang thời Pháp thuộc, nhân dân Khánh Hòa cũng như đồng bào toàn quốc, “một cổ phải chịu hai tròng”, nghĩa là phải ở dưới quyền cai trị của hai Chánh phủ: Chánh phủ thực dân, tục gọi là Chánh phủ Bảo hộ, Chánh phủ Phong kiến tục gọi là Nam Triều.

Ở mỗi tỉnh, viên công sứ, đại diện cho Chánh phủ thực dân. Chung quanh có nhiều cộng tác viên người Pháp, như Phó sứ, Giám binh, Mật thám, Cảnh sát và nhân viên các Ty chuyên môn. Người Pháp trong mọi cơ quan đều giữ vai điều khiển. Dưới quyền có nhiều viên chức Việt Nam giúp việc, và phán sự, ký lục, thông ngôn, thư ký, tùy phái, v.v...

Tòa sứ và các Ty chuyên môn của Pháp ở Khánh Hòa đều đóng tại Nha Trang, dọc theo bờ biển.

Còn “quan An Nam” đầu tỉnh vẫn đóng lỵ sở tại thành Diên Khánh. Người bình dân gọi cơ quan Diên Khánh là “tỉnh”, cơ quan Pháp ở Nha Trang là “Tòa”.

Thành phần cấp chỉ huy Tỉnh vẫn không thay đổi, chỉ sau khi thành lập tỉnh Ninh Thuận, thì Tuần Vũ Khánh Hòa không còn kiêm nhiệm tỉnh Bình Thuận như trước nữa.

Các huyện nhập lại và chia thành hai phủ và hai huyện. Phía Bắc một phủ là Ninh Hòa và một huyện là Vạn Ninh. Phía Nam là một phủ là Diên Khánh và một huyện là Vĩnh Xương, Phủ và huyện đều trực thuộc Tỉnh.

Ở hạ tầng cơ sở, Xã thâu hẹp lại thành Thôn và Ấp đổi thành Xóm. Xã trưởng đổi thành Lý trưởng. Nhưng vì thói quen, nhân dân vẫn gọi là “thầy xã” chớ ít khi gọi là “thầy lý”.

Giúp việc cho Lý trưởng có viên Phó Lý cùng Lý trưởng coi việc hành chánh, và ngũ hương coi về chuyên môn:

- Hương kiểm coi việc tuần phòng, canh gác, tức là giữ an ninh, trật tự trong làng;

- Hương bản lo việc tài chánh và thủ quỹ làng;

- Hương bộ coi việc sanh tử giá thú, tức là giữ nhân thế bộ của làng;

- Hương dịch lo kêu xâu gọi thuế;

- Hương mục coi việc đường sá, cầu kiều trong làng.

Lý trưởng do dân bầu, và được ăn một phần ruộng ngoài khẩu phần được hưởng như toàn dân. Phó lý và ngũ hương do lý trưởng và các nhân vật có hàm phẩm, có uy tín trong làng đề cử và quan địa phương chấp thuận. Những viên chức nầy chỉ được miễn xâu và miễn thuế đinh(31).

2. HIỆN NAY - Sau ngày Nhân dân Việt Nam đã thoát khỏi ách Thực Dân và Phong Kiến, cơ cấu Hành Chánh tỉnh Khánh Hòa từ trên xuống dưới, cũng như các tỉnh khác trong nước, đều thay đổi mới.

Cơ quan Hành Chánh Tỉnh dời xuống Nha Trang và đóng tại Tòa Sứ cũ từ ngày Nhật đảo chánh Pháp (1945)

Cấp điều khiển toàn tỉnh gồm có:

- 1 Tỉnh trưởng,

- 2 Phó Tỉnh trưởng phân nhiệm coi việc Nội An, Hành Chánh và Kinh Tế Tài Chánh.

Tòa Hành Chánh chia ra:

- 1 Văn phòng do viên Chánh văn phòng điều khiển.

- 4 Ty:

a.- Nội An và Quân vụ với 2 phòng (Chánh trị sự vụ và Quân vụ)

b.- Hành Chánh với 2 phòng (Hành chánh Tổng quát và Hành chánh Xã).

c.- Tài Chánh với 2 phòng (Kế toán tỉnh và Kế toán Xã).

d.- Kinh xã với 3 phòng (Kinh tế, Xã hội, Y tế và Giáo dục).

Mỗi Ty có một Ty trưởng, mỗi phòng có một Chủ sự điều khiển công vụ.

Tỉnh chia làm 6 quận:

Từ Bắc vào Nam: Vạn Ninh, Ninh Hòa, Khánh Dương, Vĩnh Xương, Diên Khánh, Cam Lâm.

Mỗi quận có một Quận trưởng và một phó Quận trưởng điều khiển.

Quận chia làm xã. Xã gồm một hay nhiều thôn ngày Pháp thuộc, và diện tích lớn gần bằng xã ngày xưa.

Tất cả có 85 xã, nhưng vì loạn lạc nhân dân của một số xã, nhất là những xã Thượng, đã bỏ đi nơi khác hết. Hiện chỉ còn 70 xã có dân và chánh quyền địa phương.

- Nha Trang: 2 xã (Nha Trang Ðông và Nha Trang Tây).

- Vạn Ninh: 9 xã (19 Kinh, 1 Thượng).

- Khánh Dương: 5 xã (Thượng).

- Vĩnh xương: 12 xã (Kinh)

- Diên Khánh 26 xã (4 Kinh, 15 Thượng).

- Cam Lâm: 8 xã (4 Kinh, 3 Thượng, 1 Nùng).

Trừ những xã Thượng, các xã Kinh đều lấy chữ đầu của quận làm chữ gối đầu. Như các xã của Vạn Ninh thì lấy chữ Vạn, như Vạn Phước, Vạn Long, Vạn Khánh... Còn xã của ninh Hòa thì lấy chữ Ninh như Ninh An, Ninh Thọ, Ninh Hải... Các xã của Vĩnh Xương thì lấy chữ Vĩnh, như Vĩnh Ích, Vĩnh Lương, Vĩnh Phương... Các xã của Diên Khánh thì lấy chữ Diên, Diên Lâm, Diên Thọ, Diên Lộc. Riêng quận Cam Lâm có nhiều xã không theo lệ như Suối Hiệp, Suối Cát, v.v...

Mỗi xã có một Ủy Ban Hành Chánh phụ trách công việc trong xã và gồm có: một Chủ tịch, một phó Chủ tịch, và ba ủy viên chuyên môn. Tất cả đều có lương bổng.

Xã có quỹ riêng.

Và bên cạnh Ủy Ban Hành Chánh Xã có Hội Ðồng Xã do dân bầu cử. Ủy Ban Hành Chánh do Hội Dồng Xã mà ra.

Bên cạnh Tòa Hành Chánh Tỉnh có Hội Ðồng Nhân Dân Tỉnh do dân bầu cử, và các Ty chuyên môn, như Cảnh Sát Quốc Gia, Công Chánh, Kiến Thiết, Ðiền Ðịa, Y Tế, Giáo Dục, Trực Thu Trước Bạ, Gián Thu Công Quản , vân vân...

Tất cả đều đóng trụ sở tại Nha Trang.

 

B- CÁC KHU NHA

Ngoài các Ty chuyên môn thuộc phạm vi Tỉnh, Khánh Hòa còn nhiều Khu, Nha mà phạm vi hoạt động trùm cả vùng II Chiến Thuật hoặc cả miền Nam Trung Việt, như:

- Khu Hỏa Xa,

- Khu Công chánh,

- Khu Thanh Tra Thuế Vụ,

- Khu Quan Thuế,

- Khu Canh Nông Công Tác,

- Khu Diệt Trừ Sốt Rét.

vân vân...

Trụ sở đều đóng tại Nha Trang.

Tại Khánh Hòa còn có:

- Trung Tâm Huấn luyện Hải Quân ở Chụt.

- Trung Tâm Huấn luyện Không Quân ở Chụt.

- Trường Hạ Sĩ Quan Ðồng Ðế (Vĩnh Xương).

- Trung Tâm Huấn luyện Lam Sơn ở Dục Mỹ (Ninh Hòa).

- Trường Pháo Binh ở Dục Mỹ.(32)

 

IX

TƯ PHÁP

 

Thời Phong Kiến thịnh hành, quan cai trị địa phương nắm trọn quyền hành chánh và tư pháp trong tay. Quan tỉnh là “Bán diện Thiên Tử” quyền hành rất lớn, muốn cho ai sống thì sống buộc ai chết thì chết.

Sang thời Pháp thuộc, quyền hành của Nam Triều bị hạn chế. Cá quan “An Nam” không còn quyền tự do sanh sát nữa.

Quyền tư pháp cũng như quyền hành chánh, chia làm hai: nửa Tây, nửa Ta.

Những việc thuần túy Việt Nam thuộc quyền “quan An Nam xử”. Những việc của Pháp kiều, Ngoại kiều và những việc của Việt Nam mà có dính dáng đến người Ngoại quốc thì do Tòa Án Tây xử.

Tòa án Pháp không có trụ sở riêng. Suốt thời Pháp thuộc Tòa Án Tỉnh Khánh Hòa đóng trong một phòng Tòa Sứ Nha Trang và do viên công sứ điều khiển. Viên Công sứ kiêm nhiệm luôn cả ba quyền truy tố, thẩm vấn, xét xử và gọi là Résident-Juge. Xử cả việc hộ lẫn việc hình, như một tòa án Sơ thẩm. Tòa Án gọi là Tribunal Résidentiel. Những công việc không quan trọng đều được giao cho viên Phó sứ xét xử. Viên Phó sứ coi việc Tòa Án là Juge Suppléan. Có những việc, liệu viên Công sứ không đủ sức đảm đương thì Tòa Thượng Thẩm Saigon cử Thẩm phán chuyên môn ra phụ trách. Viên Giám binh làm lục sự .

Thời Tiền Chiến ở Nha Trang chưa có phòng giấy Trạng Sư. Những vụ tố tụng cần đến Trạng sư đều phải nhờ đến các Trạng sư ở Saigon. Trạng sư thường gởi lý đoán tới Tòa Án, chỉ khi nào vụ kiện có tánh cách quan trọng lắm, mới thân hành ra Nha Trang mà thôi.

Tòa Án Ta không có trạng sư. Và việc hình cũng như cá việc hộ, Quan tỉnh xử xong phải trình Sứ duyệt rồi mới được tư bộ.

Hiện nay Tòa Án độc lập.

Tòa Án sơ thẩm Nha Trang đóng riêng một nơi ở cách Tòa Hành Chánh. Chưa có “nhà cửa xứng đáng”, tòa đóng trong sở nhà trước kia làm trụ sở cho nhà ngân hàng Crédit Agricole. Sở nhà chật chội cũ kỹ, không có vẻ Tòa án cho lắm.

Cách tổ chức na ná như tòa án đệ nhất cấp (Tribunal de lère Instance) của Pháp ngày xưa: Có Chánh án, có Biện lý, có Dự thẩm, có Lục sự, quyền hành hạn định minh bạch. Và các người đến Tòa có quyền nhờ Trạng sư biện hộ.

Hình thức khác hẳn xưa. Nhưng câu “vô phúc đáo tụng đình” vẫn còn đậm nét trên môi người dân tới tòa án Nha Trang cũng như các tòa án Tỉnh khác trong nước.

Ngoài tòa án nhân sự của tỉnh Khánh Hòa, tại Nha Trang còn có Tòa Án Quân Sự của vùng II Chiến Thuật.

Công việc tòa quân sự cũng bề bộn như tòa dân sự. Cảnh tượng “uống giếng Ðường Nghiêu, gảy đàn Ngu Thuấn” không biết rồi đây có trở lại cùng nhân dân Việt Nam nói chung, Khánh Hòa nói riêng.

* *

*

X

NHỮNG CƠ SỞ ÐẶC LẬP

 

A. - CƠ SỞ TÔN GIÁO

Ngoài những Chùa chiền, Nhà Thờ, Nhà Giảng. Khánh Hòa còn nhiều cơ sở mà phần nhiều các tỉnh khác trong toàn quốc không có hoặc chưa có. Như:

- Phật Học Viện Hải Ðức,

- Tu Viện La San,

- Tu Viện Phan Xi Cô,

- Thần Học Viện Tin Lành,

vân vân

Những cơ sở này đều đồ sộ nguy nga và đều nằm trong những nơi thanh u cao khiết. Phong cảnh có thể gọi là thoát tục “lâng lâng chẳng bợn chút trần ai”.

Những nơi đây, chẳng những là những nơi đào tạo những gương đức hạnh cho đời soi, mà còn là những nơi đón mời những khách tầm u phỏng thắng. Khách du quan dến Khánh Hòa, không mấy ai không tìm đến thưởng ngoạn. Và:

Ðến đây viếng cảnh viếng thầy,

Không say mùi đạo cũng khuây lòng trần.

 

PHẬT HỌC VIỆN HẢI ÐỨC

Ðúng tên là Phật Học Viện Trung Phần.

Sáng lập năm 1956, trên cơ sở chùa Hải Ðức Nha Trang.

Nguyên năm Bính Thân (1956) hai Tổng Trị Sự Phật Giáo Trung Phần là Giáo Hội Tăng Già và Hội Phật Giáo quyết định thống nhất các Phật Học Ðường thành một tổ chức đại quy mô về phương diện đào tạo tăng tài. Nha Trang được chọn làm địa điểm.

Ðứng trước lợi ích chung, vị trụ trì chùa Hải Ðức là Hòa Thượng Phước Tuệ cùng các môn đồ và Ban Hộ Tự tỉnh Khánh Hòa tự nguyện làm giấy cúng chùa cùng các động sản và bất động sản liên hệ cho Phật giáo Giáo Trung Phần để lập Phật Học Viện.

Một Ban Trị sự Phật Học Viện được thành lập và ủy quyền Thượng Tọa Thích Trí Thủ đảm nhiệm chức vụ Giám Viện, thay mặt toàn ban điều khiển mọi sinh hoạt của Viện.

Lễ nhập tự cử hành vào ngày 22 gháng 8 năm Bính Thân, tức 26 tháng 9 năm 1956.

Cùng Ban Trị Sự Tỉnh Hội Phật Giáo Khánh Hòa và Ban hộ tự cũ, Thượng Toạn Giám Viện xúc tiến công việc trường ốc quy tụ học tăng các Phật Học Ðường, và tổ chức Ðại Giới Ðàn, khánh thành Phật Học Viện vào dịp lễ Thành Ðạo 2.500 năm, ngày 8 tháng chạp Âm lịch, tức tháng 1 năm 1957.

Số học Tăng mỗi ngày quy tụ mỗi đông. Ðể đủ chỗ lưu trú, Viện phải xây cất thêm nhà cửa. Và để đủ tiền chi dụng, phải tổ chức những cơ sở kinh tế tự túc: mở xưởng vị trai Lá Bồ Ðề, xưởng làm hương, nhà in, tiệm sách, v.v... Nhờ vậy mà học Tăng khỏi bị thiếu thốn về ăn học.

Từ 1957 đến 1968, Phật Học Viện Trung Phần đã đào tạo được trên trăm vị giảng sư hiệu trưởng trung học, trù trì..., đi hoằng pháp khắp các tỉnh MIền Nam Việt Nam. Xuất sắc nhất là Ðại Ðức Thích Quảng Hương.

Ðại đức người Phú Yên. Sau khi học xong chương trình được Viện cử đi lên Ban Mê Thuộc trụ trì chùa Khải Ðoan, Tỉnh Giáo Hội Darlac.

Năm 1963, Ðại Ðức hăng say tham gia cuộc tranh đấu của Phật giáo toàn quốc. Tháng 8 năm ấy, lệnh giới nghiêm ban bố, chùa chiền bị phong tỏa, Tăng Ni bị bắt giam, thì Ðại Ðức cũng chịu chung một số phận. Sau ít lâu Ðại Ðức được phóng thích. Ðại Ðức đi thẳng về chùa Già Lam.

Lúc bấy giờ tuy các vị Cao Tăng đều bị giam giữ, cuộc tranh đấu chống Chánh quyền tàn bạo Ngô đình vẫn tiếp tục. Nhiều tổ chức bí mật ra đời dưới sự lãnh đạo của sinh viên, thanh niên.

“Không lẽ ngồi nhìn cảnh nhiễu nhương”,

Ðại Ðức noi gương Hòa Thượng Thích Quảng Ðức:

“Phát nguyện thiêu thân cầu Tam Bảo

Hộ trì Phật giáo được miên trường.”(33)

Trước khi thực hành tâm nguyện. Ðại Ðức lên Ban Mê Thuột thăm chùa, rồi trở vào Saigon.

Ngày 18 tháng 8 năm Quý Mão tức 5-10-63, Ðại Ðức âm thầm tẩm xăng vào quần áo, mang thêm hai đãy ni lông xăng dưới nách, khoác áo tràng ra ngoài, rồi thuê xe taxi đến Công trường Diên Hồng, trước chợ Bến Thành.

Lúc bấy giờ vừa đúng ngọ.

Bước xuống xe, Ðại Ðức liền quẹt diêm châm vào áo. Lửa phựt cháy, Ðại Ðức ung dung vào công trường, ngồi kiết già nhập định. Lửa cháy bừng cả ánh nắng ban trưa. Ðại Ðức vẫn an nhiên tĩnh tọa. Người ta kéo đến đông nghẹt cả đường lối. Liền đó lính kéo đến lấy mền ướt chụp lên trên mình Ðại Ðức để dập tắt lửa, rồi cướp xác mang đi.

Ngọn lửa thiêng của Ðại Ðức làm sôi thêm dòng máu hy sinh vì Chánh Pháp Chánh Nghĩa của toàn thể Phật Giáo Ðồ đã được những ngọn lửa thiêng của Hòa Thượng Quảng Ðức và Tăng Ni kế tiếp nung nấu.

Nếu không giữ gìn cẩn mật, ở Viện Phật Học Nha Trang đã có nhiều học Tăng noi gương Ðại Ðức Thích Quảng Hương là bạn đồng môn tiền bối.

Như thế chứng tỏ rằng Viện Phật Học Hải Ðức đã đào tạo được nhiều người biết xả bỏ thân thể để giáo hóa chúng sanh, biết dùng tấm hình hài làm công cụ để đạt đến quả Phật.

Phật Học Viện, ngoài tổ chức giáo dục học Tăng đủ cả cấp Tiểu học, Trung học, Ðại học, còn tùy theo nhu cầu hoằng pháp, tổ chức thêm:

- Giảng sư đoàn,

- Phiên dịch kinh tạng,

- Trước tác, xuất bản sách giáo khoa...

Viện lại còn dự định thực hiện nhiều công tác lớn lao, trong đó có việc thành lập một Ðại Học Phật Giáo tại Nha Trang.

Với hạnh nguyện tiếp dẫn tương lai, báo Phật ân đức, thì không kíp thời chầy, Viện sẽ thực hiện được chương trình đã hoạch định.

Hiện nay Viện gồm có:

- Ngôi chùa Hải Ðức cổ kính trang nghiêm,

- Hai dãy nhà tịnh thất gồm nhiều phòng, dùng làm văn phòng, phòng học Tăng, thư viện.

- Hai dãy Tăng liêu và bệnh viện,

 - Một tịnh nghiệp dùng làm chỗ tu học và thọ Bát quan trai giới cho hàng cư sĩ.

- Một ngôi thiền thất dành cho các Thượng Tọa, Ðại Ðức cần nơi thanh tịnh nhập thất và thiền đinh.

Chung quanh đều có cây cối xanh mát.

Tất cả nằm trên cánh phía Tây “con Ngọc bức hàm hoàn” tức là Núi Trại Thủy.(34)

Vọng cảnh bao la, nước mây đầy mắt. Viện nằm trong chốn phồn hoa đô hội, nhưng lại biệt chiếm một tiểu giang san. Cảnh trí tương tợ núi Mang Sơn ở Lạc Dương:

Thành trung nhật tịch ca chung khởi,

Thử sơn duy văn tùng bách thanh.(35)

Nghĩa là:

Trong thành chiều rộn sanh ca,

Nơi đây tiếng bách non hòa tiếng thông.

Viện lại có một quả hồng chung, chú tạo năm 1961, kích thước phỏng theo hình quả hồng chung chùa Thiên Mụ - Huế. Cao 1 thước 70, đường kính 1 thước 10 nặng một nghìn lẽ ký. Chuông treo nơi tiểu đình phía sau chùa Hải Ðức, nơi dốc lên Tịnh Thất. Tiếng chuông nghe rất xa, và đã gây hứng cho nhiều nhà thơ nhà văn mộ đạo hay thức khuya dậy sớm ở Nha Trang. Một số tác phẩm hành thế vang vọng âm hưởng của tiếng chuông. Như:

THÂM U

Thoảng tiếng chuông chùa vọng

Bóng đèn khuya rung rinh

Nao nao lòng giếng quạnh

Hơi thu tràn hư linh.

 

ÂM BA

Sương xuống hồi chuông lặng

Dư âm tràn hư không

Lửng lờ vàng gợn sóng

Trăng hồ thu mênh mông.(36)

 

TU VIỆN PHAN XI CÔ

Do Linh mục Maurice Bertin sáng lập năm 1939.

Ðây là một Ðại chủng viện của Dòng gồm 2 ban Triết học và Thần học.

Kiến trúc vừa kỳ vừa cổ, gồm một dãy nhà lầu và nhiều dãy nhà trệt. Tất cả đều xây bằng đá chẽ rất kiên cố, trông đồ sộ nguy nga. Mặt ngó vào Nam.

Chung quanh Viện có vườn rộng. Trong vườn ngoài hoa kiểng của người trồng, xanh tươi thơm thắm, còn có nhiều cây cổ thụ mọc chen trung tâm những tảng đá núi lớp đứng lớp nằm.

Quang cảnh thật ngoạn mục.

 

TU VIỆN LA SAN

Xây dựng năm 1932. người chủ trương là Sư huynh Divy Joseph. Chuyên về ngành giáo dục.

Quy mô cũng rộng lớn như tu viện Phan Xi Cô. Và cũng như Viện Phan Xi Cô, Viện La San ngó mặt vào Nam.

Viện gồm có hai dãy nhà lầu đồ sộ, xây gạch, với những nhà phụ thuộc rộng lớn đủ tiện nghi.

Chung quanh Viện có vườn tược xanh tốt, nhưng ít cây cao rậm hơn vườn Viện Phan Xi Cô. Song lại có vườn nho, trái lớn và ngọt không kém nho ngoại quốc.

 

THẦN HỌC VIỆN TIN LÀNH

Thật tên là Thánh Kinh Thần Học Viện. Mới lập thời Hậu chiến.

Gồm nhiều dãy lầu cất theo lối tân, nguy nga tráng lệ. Chung quanh khoảng khoát. Ðứng dưới trông lên thật giống một nhà quyền quý đứng trên diễn đàn đương chơi đón tiếng vỗ tay hoan nghênh của thính giả.

Nhìn chung quanh cả ba viện, thì viện Phan Xi Cô và Viện La San là “người đã đứng tuổi”, còn Viện Thần Học là “chàng trai mới lớn lên, sức vóc đương độ nẩy nở.

Cả ba đều nằm trong dãy đồi phái Ðông Bắc thôn Cù Lao. Mỗi viện độc lập trên một ngọn đồi nữa như “tranh hùng”, nửa như “tương y tương ý”.

- Viện Phan Xi Cô đứng trên ngọn Tây Nam,

- Viện La San đứng trên ngọn Ðông Nam,

- Viện Thần học đứng trên ngọn Ðông Bắc.

Vọng cảnh bao la.

Phía Bắc và phía Tây, núi non trùng điệp.

Phía Ðông và phía Nam, sông nước thương mang.

Ném về phía Tây Nam, thành phố Nha Trang ẩn hiện dưới bóng cây làn khói.

Và phía Tây phía Bắc, ruộng vườn, nhà cửa của đồng bào Vĩnh Xương trải giăng từ chân đồi đến chân núi, nơi gần nơi xa, chỗ mờ chỗ tỏ, mênh mông bát ngát, trông thật khoái mắt khoái lòng.

Ba viện Phan Xi Cô, La San, Thần Học, cũng như Phật Học Viện Hải Ðức, được trở thành danh thắng Khánh Hòa đều nhờ cảnh trí thiên nhiên.

Riêng viện Phan Xi Cô có một cảnh nhân tạo rất được khách du quan tán thưởng. Ðó là: Ðộng đá Thầy Pascal.

Ðộng cao chừng 5 thước, dài chừng 4 thước rưỡi, rộng chừng 4 thước. Vách toàn đá nguyên khối, rập với nhau, chồng lên nhau. Nóc bằng xi măng đúc tiệp theo màu đá. Mới trông, tưởng là một động đá thiên nhiên.

Ðộng đá nầy nếu là công trình của nhiều người, hoặc xây tạc với những dụng cụ tinh xảo, thì không có gì đáng cao rao. Nhưng đây là tác phẩm của một người, một người vừa tu hành vừa làm việc, làm việc trong im lặng với những dụng cụ hết sức thô sơ.

Người đó là một tu sĩ dòng Áo Nâu: Thầy Pascal Nguyễn Văn Lỵ, 58 tuổi, quán Nghệ An.

Những tảng đá dùng xây động - 9 tảng tất cả - đều to lớn nặng nề. có một tầng cao 3 thước, rộng 1 thước 70 phân, dày 65 phân, nặng gần 9 tấn. Tất cả đều nằm rải rác trên ngọn đồi, cách xa vị trí của động đến vài ba trăm thước. Thầy Pascal đã dùng đòn bẩy để đưa đến nơi, và cũng dùng đòn bẩy để xây dựng.

Ðưa đá từ xa đến gần bằng đòn bẩy thì còn dễ dàng đôi chút. Chớ đưa đá từ thấp lên cao rồi còn phải sửa lại cho ngay ngắn, thì thật vô cùng khó khăn! Không biết thầy đã làm như thế nào. Thầy Pascal hiện đi truyền giáo miền Thượng. Người thuật lại không đủ sức để trình bày, người nghe thuật không đủ tài để diễn tả. Nên chỉ xin nói đại lược rằng thầy Pascal đã dùng gỗ và cây thép làm dòn bẫy, làm đường rầy, dùng trí và toán pháp để tính, dùng sức để dời những tảng đá nặng từ một tấn trở lên. Cặm cụi một mình, hết ngày này qua ngày khác, ròng rã mấy năm trời mới hoàn thành! Công phu bao kể xiết! (37)

Ðể nhớ công kiến tạo, khách du quan lấy tên tác giả đặt tác phẩm: Ðộng đá thầy Pascal.

Ðộng đá thầy Pascal đứng tựa lưng vào một nổng đồi nhỏ. Những khóm cây hình dáng khẳng khiu, những cụm đá hốc hỉu gồ ghề, nối liền động và đồi thành một khối và chung quanh có những đường nhỏ chạy quanh co, những tảng đá núi nằm rải rác, những cổ thụ tàn lá sum sê. Những cảnh nửa thiên nhiên nửa nhân tạo, nương tựa lẫn nhau, dựng nên một “tiểu càn khôn” biệt thú.

Chính nơi đây thường in đậm nét “phong quang” vào tâm khảm của phần đông du khách đến viếng các cơ sở trên đây đồi Cù Lao.

* *

*

Ở Khánh Hòa cơ sở tôn giáo còn nhiều, còn nhiều nơi quan trọng, như Tiểu Chủng Viện Sao Biển ở Chụt, Tiểu Chủng Viện Dòng Triều ở Ðồng Ðế, Nữ Tu viện Dòng Filles de la Charité ở Nha Trang, Ni Viện Diệu Quang ở Phước Hải, vân vân... Nhưng cảnh trí những nơi nầy không có những điểm đặc sắc như các viện ở Cù Lao ở Trại Thủy, nên hễ đi thăm cơ sở tôn giáo, phần đông du khách Việt Nam cũng như ngoại quốc, đều tìm đến các viện Hải Ðức, Phan Xi Cô, La San, Thánh Kinh Thần Học trước tiên. Và cũng vì qang cảnh, cũng vì phong thú, mà các nhà viết văn, các nhà làm thi vẫn đặt nặng ngòi bút ở những nơi nầy hơn là những nơi khác vậy.

 

B

CƠ SỞ KHOA HỌC

Khánh Hòa chỉ có hai cơ sở khoa học. Ðó là:

- Viện Pasteur Nha Trang,

- Viện Hải Học Cầu Ðá.

Hai cơ sở nầy mới thật là “đặc lập độc hành”.

 

VIỆN PASTEUR NHA TRANG

Viện nằm trên đại lộ Duy Tân, mặt ngó ra biển.

Ban sơ là một phòng thí nghiệm cũ kỹ với dãy chuồng ngựa sơ sài, do bác sĩ Yersin cất năm 1895 để bào chế thuốc trừ dịch hạch và thuốc ngừa bệnh dịch trâu bò.

Năm 1904, sau khi phòng thí nghiệm Yersin được đổi làm Viện Pasteur Nha Trang, chánh phủ Pháp ở Ðông Dương mới xây cất lại trên một quy mô rộng lớn: Các phòng thí nghiệm, phòng bào chế tổ chức trong dãy lầu một tầng, dài 55 thước. Hai bên, nối tiếp nhau những nhà giải phẫu, chuồng nuôi súc vật, lầu chứa nước, nhà máy nước đá..., với đường trải đá, bồn hoa tươi, cây trùm bóng mát. Bên cạnh Viện lại có những biệt thự xinh xắn làm nơi cư trú cho nhân viên người Pháp trong cấp chỉ huy, và những dãy nhà ngói cao rộng dành cho nhân viên Việt Nam.

Khi phòng Thí Nghiệm Yersin mới lập thì Nha Trang còn là một bãi cát trắng mênh mông. Năm ba nóc nhà ngói nho nhỏ của người Pháp cất rải rác ven mé biển và mấy dãy nhà tranh lụp xụp của người Việt chen chúc nơi Xóm Cồn. Ðường sá chưa có, phố xá chưa có. Ðường liên lạc duy nhất với Huế và Saigon là đường biển.

Khi phòng Thí nghiệm trở thành Viện Pasteur thì Nha Trang đã có đường xe có chợ búa. Phố xá của người Hoa kiều và nhà cửa của người Việt Nam đã có được năm ba dãy ở vùng đầm Xương Huân. Công sở và công thự của Chánh quyền Pháp cất thêm cũng đã nhiều.con đường Thuộc Ðịa số 1 (tức là Quốc Lộ số 1 hiện tại) đã mở. Việc giao thông được nhanh chóng dễ dàng.

Do đó, việc xây cất viện Pasteur không cực nhọc bằng việc xây dựng phòng Thí nghiệm Yersin, mặc dù Viện lớn hơn phòng vạn bội...(38)

Phòng Thí nghiệm Yersin đổi làm Viện Pasteur Nha Trang một lần cùng phòng Thí nghiệm Calmette đổi làm Viện Pasteur Saigon. Hai viện gọi chung là Viện Pasteur Ðông Dương (Instituls Pasteur d’Indochine), tùy thuộc Viện Pasteur Paris và do Bác sỹ Yersin điều khiển.

Có hai bản hợp đồng ký giữa Chánh quyền Ðông Dương và Viện Pasteur về hai viện Nha Trang Sàigon. Theo tinh thần hai bản hợp đồng thì Viện Nha Trang cũng như viện Saigon được tự trị về mặt quản trị, tài chánh cũng như về mặt chuyên môn. Hàng năm Chánh phủ Ðông Dương chỉ cung ứng một số tiền phụ cấp mà việc chi tiêu không buộc phải chứng minh. Quỹ của Viện gồm món tiền phụ cấp của Chánh quyền Ðông Dương và tiền bán thuốc của Viện.

Sở Suối Dầu là tài sán của Viện Pasteur Nha Trang. Hoa lợi thu hoạch hàng năm không ít.(39)

Khi phòng thí nghiệm Yersin đổi thành Viện Pasteur Nha Trang thì công việc gia tăng trăm nghìn lần:

- Sản xuất thuốc: Ban đầu Viện sản xuất nhiều thuốc trị dịch hạch cho người. Nhưng sau khi viện Paris sản xuất được nhiều thuốc nầy thì viện Nha Trang chăm lo sản xuất thuốc trừ dịch trâu bò và súc vật khác.

- Ðào tạo cán bộ: Ðể có cán bộ phục vụ, các tỉnh trong nước và mấy nước lân cận Miên Lào gởi người đến Viện học về các bệnh súc vật. Những viên thú y tốt nghiệp trong Ðại học Hà Nội đều phải đến tập sự ba tháng tại Viện trước khi được bổ dung.

Ngoài ra còn phải nghiên cứu:

- Về bệnh sốt rét Ðồng Nai Thượng.

- Về tất cả các thứ vi trùng, các thứ ký sinh trùng gây bệnh cho người cho vật và cả cho loài thảo mộc.

Sau Thế chiến 1914-1918, mức nhu cầu về thuốc men mỗi ngày một tăng, ngoài những phòng thí nghiệm đã mở tại Huế, Phnom-Penh, Vientiane do Viện Nha Trang bảo trợ, ở Hà Nội và Dalat phải mở thêm hai viện nữa mới đủ sức cung ứng. Viện Pasteur Nha Trang và viện Saigon cũng mấy lần tăng cường nhân viên, mở rộng phòng ốc và trang bị dụng cụ canh tân.

Sở Suối Dầu cũng theo đà của Viện mà phát triển. Năm 1940, sở đã khai thác được 1.200 mẫu tây đất trồng tỉa, trong đó có trên 300 mẫu cao su đã lấy mủ. Còn súc vật, ngoài số ngựa và bò dùng trong việc bào chế huyết thanh (sérum) và đậu giống (vaccin), trong sở nuôi trên hai nghìn con thịt và con giống dê, cừu, trâu, bò, ngựa...(40)

Với sở Suối Dầu, Viện Pasteur Nha Trang là một cơ sở to lớn nhất Khánh Hòa.

Năm 1939, hai nhà thơ đất Hà Tiên là Ðông Hồ và Mộng Tuyết, trong chuyến Bắc du, có ghé thăm Viện. Sau đây là quang cảnh của viện dưới mắt thi nhân.

“Viện Pasteur, một sở Y tế và chuyên khảo cứu vi trùng học. Bọn khách du lịch vào xin phép và ghi tên rồi có một ông Bác sĩ đưa đi xem các nơi.

Qua chỗ nhốt chó điên. Trong chuồng sắt, những con chó dại lồng lộn sủa lên một lượt. Nhiều con, nhiều giọng khàn khàn khô khan nghe ghê rợn. Lại có con chỉ nhìn người đi qua lại bằng đôi mắt đỏ ngầu, hậm hực mà không sủa được. Những con ấy đã bị chích thuốc cho câm.

Khu nhà nuôi bọ để thí nghiệm vi trùng. Những con bọ trắng đẹp như thỏ con, to bằng chuột cống, lắt chắt khắp một dãy chuồng có ngăn lớp hẳn hòi.

Qua chuồng bò, qua chỗ mổ xác thú. Ðến một gian nhà có những lò, trên kê thùng sắt to đậy kín.

Trong không khí nóng bức nghe có mùi khác khác... Rành mạch và quen miệng như nhà giáo giảng bài, vẫn một giọng đều đều, Bác sĩ giới thiệu:

Ðây là chỗ nấu xác thú. Nấu những con vật chết vì chích vi trùng vào để khảo cứu. Phải hầm đến 120 nhiệt độ cho vi trùng bệnh thật chết, chắc chắn không còn truyền nhiễm được nữa rồi mới đem chôn.

Vừa nghe đến câu “đây là lò nấu xác thú”, rồi mùi tanh hôi khác thường đưa ra, quên hết cả lễ phép, sợ quá cô thiếu nữ chạy lùi ra sân.

Trong lúc mọi người đi nghe giảng về sự mổ xẻ về sự phòng ngừa vi trùng thì cô tẩn mẩn ngồi nhặt những cánh hoa đỏ rơi lác đác dưới gốc phượng.

Cô thầm nghĩ:

Nếu là một vườn hoa thơm đẹp thì không đợi mời, thi sĩ cũng sẽ đi sâu vào. Nhưng đây là địa hạt của nhà giải phẫu học.

Trông cô thiếu nữ, dưới ánh nắng hè chang chang, đang phe phẩy chiếc nón Huế cho ráo mồ hôi nhỏ giọt trên thái dương, mà thương tình, Bác sĩ đưa đến cho một sự đền bù rất thú vị.

Ở nhà nấu xác ra, Bác sĩ mời cả bọn vào chơi “vùng hàn đới” 2 độ. Ba chữ trong ngoặc kép đó tôi muốn gọi cái Frigidaire bằng cả một gian nhà rộng. Ở đó nuôi những giống vi trùng đã gây được.

Ðang bị thiêu đốt trên sa mạc chưa biết trốn vào đâu mà bỗng bước sang một thế giới hàn lãnh, qua một trạm lạnh vừa chừng 20 độ cho quen khí hậu. Thiếu nữ thấy mình khỏe khoắn, sung sướng và nhẹ nhàng, thiệt là một cuộc du lịch chớp nhoáng từ Phi Châu, Ấn Ðộ qua Thụy Sĩ, Hòa Lan.

Tiếng máy chạy êm ru như tiếng gió quạt từ đâu xa đưa lại. Hàn khí thấm dần vào; vào áo, vào da, vào thịt. Man mát... một thứ man mát thấm thía và êm đềm.

Một mối vui vẻ lâng lân hớn hở như cành hoa hồng hạnh cô cầm theo từ sáng, đã héo don vì nắng, nay được hơi mát lạnh đượm cho, lại tốt đẹp xinh tươi hơn khi mới hái”.(41)

Năm 1956, sau khi pháp rút lui khỏi đất nước Việt Nam thì Viện Pasteur và cơ sở Suối Dầu giao lại cho Chánh phủ Việt Nam Cộng Hòa. Cũng như Viện Dalat và Saigon, viện Nha Trang đặt dưới quyền Bộ Y tế.

Công việc bào chế, nghiên cứu ở viện, và công việc khai thác sở Suối Dầu vẫn tiếp tục. Song không biết do ảnh hưởng chiến tranh hay do thiếu người chỉ huy có tài có đức, mà Viện cũng như Sở trông không được vui tươi bằng thời Tiền Chiến nhất là thời Bác sỹ Yersin chưa quy thần.

Và thời Hậu Chiến nầy, đường như Viện không cần quảng cáo, nên khách du lịch vào thăm, nhất là khách thường dân, không được dón tiếp nồng hậu như trước.

Còn nhớ buổi thịnh thời nhà Ngô, có mấy du khách ở Quy Nhơn vào xin phép thăm Viện. Một vị chỉ huy cao cấp đáp:

- Ðây là nơi nghiên cứu về khoa học, chớ có phải phòng triển lãm hay viện bảo tàng đâu mà xem.

Khách ra về có mấy câu tức sự:

Ghé vào thăm viện Pasteur

Tình người nhân loại bây giờ còn đâu!

Ðoái trông trời biển một màu,

Xa xa nghe tiếng khuyển tru giật mình!(42)

Và đi ngang qua Suối Dầu, Thi Nại Thị có bài thơ tức cảnh:

Nghe tự ngày xưa tiếng Suối Dầu,

Quanh co suối đó, hỏi đâu đâu?

Chen càn cỏ dại nhà tranh ngói,

Ép nghẹt đồng xanh núi trước sau.

Lạnh lẽo khói hương mồ Bác Sỹ,(43)

Bơ phờ mây nước sở cao su!

Tấc vàng tấc đất còn nguyên vẹn,

Con gắng hơn cha(44) chút sở cầu.

 

VIỆN HẢI HỌC NHA TRANG

Viện Hải học Nha Trang do Phủ Toàn Quyền Ðông Dương lập năm 1927 và giao lại cho Chánh phủ Việt Nam năm 1952.

Viện tọa lạc tại xóm Cầu Ðá thôn Trường Tây quận Vĩnh Xương, cách thành phố Nha Trang 6 cây số về hướng Ðông Nam.

Phần đất dành cho Viện trùm một diện tích gần 20 mẫu tây, chạy từ bãi biển Cầu Ðá lên đến đỉnh núi Trường Tây. Phía Tây giáp xóm Chụt, phái biển, phía Nam giáp ngọn đèo chạy từ Chụt sang Cầu Ðá, phía Ðông giáp con đường Tỉnh lộ từ Nha Trang chạy xuống Cầu Ðá qua con đèo phía Nam. Phạm vi bao trùm cả “khúc đầu con Thanh Long”(45) mà ngọn đèo Chụt Cầu Ðá đã cắt đứt.(46)

Cơ sở của viện chia làm hai phần:

1- Nhà ở của cấp chỉ huy gồm 5 ngôi biệt thự khang trang cất trên đỉnh núi cách mặt biển chừng 35 thước và ẩn hiện trong bóng cây xanh.

2- Viện chính thức: Một dãy nhà lầu đồ sộ cất dưới chân núi phía Ðông, trên một khoảng đất rộng, bằng phẳng và cao hơn mặt biển chừng 4 thước.

Sở nhà này gồm có:

a) Một nhà lầu hình khối chữ nhật ba tầng hai tầng lầu một tầng trệt cao 12 thước, dài 40 thước. Hai tầng lầu dùng làm phòng Thí nghiệm. Thư viện và Văn phòng. Tầng trệt dùng nuôi những giống cá lạ... để cho công chúng thưởng lãm (Aquarium).

Tòa lầu này ngó xuống Ðông. Trước có sân rộng với bồn hoa cây kiển, ngoài có hàng sơ ly bằng xi măng chạy dọc theo đường cái.

b) Một tòa lầu thứ hai, kiểu thức giống tòa thứ nhất nhưng nhỏ thua (1 mười 1 bảy) nằm phía Nam tòa thứ nhất, sát chân đèo, mặt ngó ra Bắc dùng làm phòng nghiên cứu về Sử, Lý, Hóa... trong ngành Hải học.

c) Một nhà bảo tàng, rộng 400 thước vuông, cao 5 thước, nằm phía sau chính viện, và dùng cất giữ những giống thủy tộc sưu tập được (Hall des collectons).

Ngoài những ngôi kiến trúc trên đất, Viện còn một chiếc xuồng máy Breton, mạnh 15 mã lực, dài 8 thước, có đủ dụng cụ để thám hiểm dưới biển sâu.

Công tác của Viện rất nhiều:

1.- Nghiên cứu tất cả các vấn đề hải học về vật lý và sinh vật (Etude de tous lex problèmes d’océanographie physique et biologique). Lập bảng thống kê các động vật và thực vật ở trong các vùng biển ven Việt Nam (Etablisement de l’inventaire faunistique et algologique des mers qui bordent le Việt Nam).

2.- Lập bảng thống kê về “Tài nguyên ngư hải học” (ressources ichthyologiques) của biển Ðông Hải (Mer de Chine) và Vịnh Thái Lan, và nghiên cứu về sự di cư của các giống cá “du mục” (Etude des migrations de poissons grégaires).

3.- Tiếp tục truy tầm các sinh vật trong nước ngọt (Poursuite de recherches relatives au domaine des eaux contimantales).

Chương trình rộng lớn lần lượt thực hiện trong lâu dài.

Trọng tâm công tác nghiên cứu các động vật có xương, không xương, có mai, có vỏ trong các biển Việt Nam.

Riêng về cá, năm 1950 Viện đã tổng kê được 1.200 giong. Những giống cá - cũng như các loài khác - một khi bắt được liền do một nhiếp ảnh viên chụp hình dáng và một họa sĩ lấy màu sắc trên thân. Trong phòng sưu tập của Viện được 937 giống ướp giữ làm kiểu.

Các giống không xương như đồn đột, sứa, các giống có mai như đồi mồi, có vỏ như cua, ốc, cũng tìm được nhiều loại và cũng giữ được nhiều kiểu ở Viện.

Những giống cá to lớn không thể ướp để được thì đắp mô hình và tô màu chưng bày làm kiểu. Còn những giống nào nuôi được thì nuôi trong các bồn thủy tinh, trong những hồ, những bể cạn...

Công tác của Viện phần nhiều đều có công bố trên các tạp chí khoa học. Và đã có nhiều sách viết về Viện bằng Pháp văn. Cho nên Viện rất có tiếng.

Viện có tiếng chẳng những về mặt khoa học mà còn về mặt du lịch nữa.

Toàn thể cơ sở của Viện chiếm được một vị trí rất tốt. Trên non dưới nước, phong cảnh thật hữu tình. Lại thêm nhà cửa lâu đài cất vào những nơi thích đáng và theo những kiểu thích hợp với cảnh vật chung quanh, khiến cảnh thiên nhiên như một cô gái đã sẵn có nước da phấn, mái tóc huyền mà còn được cài thêm chiếc trâm vàng, đeo thêm đôi hoa tai ngọc, xâu chuỗi hạt trai.

Phòng nuôi các loại thủy tộc và triển lãm các mẫu cá tôm đặc biệt lại bài trí rất mỹ thuật, người vào xem có cái cảm giác đương thám hiểm đáy biển sâu, hoặc đương đọc truyện thám hiểm bằng tranh ảnh.

Cùng Ðông Hồ đến thăm viện năm 1939 Mộng Tuyết có tả rõ quang cảnh đã trông thầy trong bài du ký “Nha Trang bãi lục” rằng:

Viện Hải học Nha Trang, một tòa nhà hai từng(47) dựa một trái đồi gần biển, ở Xóm Cầu Ðá.

Dài theo tường, kê những lọ ngâm chất hóa học giữ còn tươi những con cá, con ốc, con trai, con cua, con hến, rắn nước, bông đá, san hô đủ màu sắc tự nhiên.

Ở khoảng giữa nhà có một cái bể to. Dưới đáy bể, những hòn đá gồ ghề đóng những hào, vòm và rong rêu xanh tím. Những nhánh bông đá, những mảnh ốc xà cừ, to sắp lớp và ngổn ngang một cách cố ý.

Trên mặt nước, thả tung tăng vô số những con cá con đủ các màu sắc, muốn trang điểm cho biển khơi phải thả giống cá nhỏ nhắn xinh xinh này, cũng như phải thả những giống cỏ li ti, giống cây leo lơi lả để trang điểm cho cảnh vườn tược trên cạn.

Dòm xuống đáy hồ giả, cô thiếu nữ du khách mơ màng tưởng như đã vượt trùng dương, lặn xuống đáy biển sâu.

Lạ lùng và kỳ dị quá tưởng tượng. Trong bồn kính, những con cá, cánh vi xòe ra như cái quạt lông phe phẩy, lại có những con mang những nét dữ tợn buồn cười như mặt hóa trang của những ông tướng Phiên trên sân hát bội. Có con tròn trùng trục, có con dẹp đen đét nhưng lại có con tha thướt như cánh bướm sặc sỡ.

Lại dựa theo tường, ở một gian khác, xây những hang đá khuất khúc, lồng kính chứa nước. Bấm nút, mấy ngọn đèn điện bật sáng bên trong, bày cá đủ hình và đủ màu giật mình lội quanh lộn theo ngách đá để tìm chốn núp. Theo kẽ đá màu rong xanh tươi mườn mượt nổi trong màu nước có bóng đèn nhấp nhánh. Trông nghiểm nhiên là những bức tranh hoạt động.

Một căn nhà chứa những cá đắp bằng đất nhỏ, xanh trong lưng, trắng dưới bụng, đỏ phớt theo kỳ vi, giống hệt những con cá thật. Ðó là loài cá nước ngọt ở Biển Hồ trên Cao Miên hay là các loại cá to lớn quá chưa nuôi được. Người ta phải vỗ khuôn theo thân hình và tô vẽ theo màu sắc lúc mới bắt được.

Hãy còn những bể to đang xây chưa xong. Nghe là định nuôi các loại kình nghê, loài cá ăn thịt người. Nó sẽ là giống sư tử, giống hùm sói, ở vườn Bách thú, có lẽ ai nghe cũng khiếp và ai cũng muốn xem.

Là người Hà Tiên, cô khách không quên đòi xem đồi mồi, một hải sản đã gây ra một công nghệ mỹ thuật, làm giàu có và danh tiếng cho tỉnh nhà.

Bể nuôi đồi mồi để tận ngoài sau xa. Chỉ có hai con trong một bể nước cạn phới giữa trời. Hình như ở đây loài này không được chăm chú đến lắm, lại thêm dáng nó dài thô xấu mà bông vẩy thì đen tối không đẹp như đồi mồi ở biển Hà Tiên”!(48)

Thi nhân chưa tả hết những cái lạ cái đẹp trong Viện - vì dễ gì tả hết trong khi mới xem qua một vài lần, một vài giờ -. Song bấy nhiêu cũng đủ cho người phương xa thây rằng quang cảnh của Viện ngoạn mục biết bao nhiêu.

Nhưng đó là quang cảnh ngày xưa, ngày mà phần đông người còn biết trọng của công và lương tâm nhà nghề có giá.

Hiện nay những thủy tộc, sống cũng như chết, không còn được nhiều. Những vật hiện hữu không đủ sức làm say lòng khách đến thưởng lãm.

Về thành tích công tác của Viện, trong mười mấy năm nay, nhân dân không nghe thấy sáng kiến gì mới lạ, mà chỉ thấy:

- Những ngôi biệt thự trên đồi được sửa đi chữa lại nhiều phen và trở nên tráng lệ gấp năm mười lần khi trước.

- Ngôi nhà lầu chính của Viện được nâng thêm một tầng nữa trông thật nguy nga.

- Một phòng bán vé vào cửa đã được tổ chức để phục vụ cho những người phong lưu, mặc dù số tiền bán vé không đủ trả tiền lương cho nhân viên phụ trách.

Tuy vậy, biển đông chưa cạn người, Việt Nam nói chung, Khánh Hòa nói riêng, vẫn chứa chan hy vọng đối với Hải Học Viện Nha Trang.

---

(1) Xem chương “Thắng Cảnh Cổ Tích”, mục chùa chiền.

(2) Xem chương “Thắng Cảnh Cổ Tích”, mục chùa chiền.

(3) Xem mục Chùa Chiền ở trước.

(4) Ðây nói phần đông chớ không phải hết.

(5) Xem Việt Nam Phật giáo Sử lược của TT Mật Thể.

(6) Xem mục Chùa Chiền ở trước.

(7) Xem ở phần Nhân Vật.

(8) Lời của một người Ý tên là Tertulien.

(9) Xem sự tích ở mục Tháp Bà chương “Thắng Cảnh Cổ Tích”.

(10) Ðền Quá Quan đã bị giặc Pháp phá hủy. Quá Quan là nơi tỉnh tế. Nhân dân xưa nay đều coi Tháp Bà là ơi thờ chính.

(11) Ðổng Trọng Thư là một danh nho đời Tần Hán, khi Lưu Bang láy được thiên hạ rồi, họ Ðổng đến khuyên phải chấn hưng đạo Nho mới giữ được thiên hạ.

(12) Xem mục “Ðền miếu” ở trước.

(13) Thơ Tú Xương

(14) Về Yến Sào, xin xem ở mục hải sản. Về “Sông sâu đá tạc” xin xem mục nói về “Hòn Chữ” ở trước.

 

(15) Xem chuyện “Mẹ Bồng Con” trong chương địa lý, và cảnh Suối Cát ở mục “Thắng Cảnh Cổ Tích”.

(16) Trong “Ðất Việt Trời Nam” tác giả Thái Văn Kiểm đã nói rất tỉ mỉ về trầm hương. Nên đây chỉ nói sơ lược những điều Thái quân đã nói kỹ, và nói thêm những điều Thái quân chưa nói.

(17) Xưm cách lấy tổ yến ở chương “Ðịa Lý” mục “các hòn đảo”.

(18) Ðó là theo lời khai của người thầu. Không bao giờ họ cho biết sự thật.

(19) Xem “Ðất Việt Trời Nam” của Thái Văn Kiểm, nói rất tỉ mỉ.

(20) Xem “Ðất Việt Trời Nam” của Thái Văn Kiểm, nói rất tỉ mỉ.

(21) Bài nầy ra đời một lần cùng bài “Sương rơi” của Nguyễn Vỹ. Nhưng vì tác giả ở tỉnh nhỏ và mất sớm (1940) nên thơ không được tuyển và tên ít người biết.

(22) (23) Ðây là một trong những bài vận động cách mạng của các nhân sĩ Khánh Hòa thời tiền chiến.

 

(24) Ðã nói ở chương nước non.

(25) Danh thơm non nước Khánh Hòa.

Khánh Dương Diên Khánh đều là nước non.

(26) Xem mục Sông Ngòi ở trước.

(27) Vì heo rừng, nem, rượu đã có bài ca rồi nên không đem vào.

(27) Ðã nói ở mục “Khổng Giáo”.

(28) Mối bệnh nhna được Chánh phủ cấp 40 $ tiền ăn mỗi ngày.

(29) Tạp chí Niềm Thương gởi bán khắp nơi trong Miền Nam và gởi tặng không anh em bệnh nhân trong các viện bài phung trong nước.

(30) Ở cấp phủ, huyện còn nhiều sự thay đổi khác, nhưng không quan trọng.

(31) Ðây chỉ nói đại khái. Còn nhiều chi tiết trong việc sửa đổi từ cấp phủ huyện đến cấp xã trong thời Pháp thuộc.

(32) Các Khu và các trường võ bị không thuộc phạm vi “Tổ chức Hành Chánh Tỉnh”. Tạm đem vào cho gọn việc sắp xếp đó thôi.

(33) Ðại Ðức có để lại hai bài thơ Ðường Luật nhan đề là “Lời Tâm Nguyện”. Ðây là những câu trích lục.

(34) Phong cảnh đã tả ở mục “Núi Tửại Thủy” và chùa Hải Ðức.

(35) Thơ của Thẩm Thuyên Kỳ đời Ðường

(36) Trong Mộng Ngân Sơn.

(37) Thuật theo lời Tu sĩ Thomas Huỳnh Văn Thông.

(38) Xem thêm mục nói về Bác sĩ Yersin ở sau.

(39) Xem mục Bác sĩ Yersin ở sau.

(40) Xem mục Bác sĩ Yersin ở sau.

(41) Trích trong “Nha Trang Bãi Lục” của Mộng Tuyết. Văn phẩm chưa xuất bản do tác giả gởi cho và cho phép sử dụng.

(42) Tuy khuyển nhốt trong chuồng sắt, như Mộng Tuyết Ðông Hồ đã tả, khách nghe tru vẫn sợ.

(43) Mộ Bác sỹ Yersin chôn tại Suối Dầu - Xem phần “Nhân Vật Khánh Hòa” ở sau.

(44) Tục có câu Con hơn cha nhà có phước. Ý tác giả cầu mong rồi đây có người tài giỏi thay thế để khai thác nguồn lợi sẳn có, làm lợi cho quốc gia.

(45) Xem “Núi Cảnh Long” ở phần địa lý ở trước.

(46) Xem phần Ðịa Lý.

(47) Mới nâng thêm một từng nữa thời Hậu chiến.

(48) Tài liệu của Mộng Tuyết cho mượn.