Tiền

So với xã hội Hy Lạp ngày xưa, câu chuyện đơn giản nhưng sâu sắc đó còn thích hợp hơn trong thế giới ngày nay. Thế giới chúng ta đang sống là thế giới hướng về tiền. Trong thế giới này, Midas được cả xã hội chấp nhận. Và sự thật, trong mỗi chúng ta đều có ít nhiều Midas. Sống trong một thế giới mà khả năng biến đổi liên tục là tính chất nổi bật, chúng ta đã nhận chìm những cảm quan, làm tê liệt khả năng thưởng thức cuộc sống của chúng ta, tập trung vào những con số lên xuống trong tài khoản ngân hàng. Thay vì đánh giá phẩm chất mùi vị của một ly rượu vang, chúng ta chú trọng hơn đến giá tiền của nó và tìm cách chứng tỏ rằng chúng ta là một người uống rượu cầu kỳ. Vì sống trong một xã hội coi những con số ma lực kia là quan trọng nhất, hầu hết chúng ta lo lắng cho việc có đủ tiền, và cho rằng sự lo lắng đó là điều thích đáng. Nhưng thế nào là đủ, và đến khi nào thì việc hoạch định tài chánh và sự mưu cầu chân thật về hạnh phúc gặp nhau? Tập trung vào một thứ trừu tượng không có giá trị tự thân, chúng ta coi thường đời sống cụ thể, coi thường sự xúc chạm trực tiếp của chúng ta với thế gian. Chúng ta không còn biết giá trị chân thật của sự vật và ý nghĩa của cái không. 

Phật giáo có thể giúp chúng ta hiểu vì sao chiếc bẫy đó lại quá quyến rũ đối với chúng ta.

Ngày nay, tiền có ít nhất bốn chức năng trong việc phục vụ con người. Dù tốt hay xấu, nó là một phương tiện trao đổi không thể thiếu trong xã hội hiện tại. Điều này làm cho tiền trở nên có giá trị hơn bất cứ thứ gì khác vì nó có thể tạo ra hầu hết những thứ khác. Và vì cách xã hội đồng thuận trong việc định nghĩa thế nào là giá trị, tiền trở thành biểu tượng của giá trị thuần túy.

Là một phương tiện trao đổi, tiền trở thành kho chứa giá trị. Đó là chức năng thứ hai của tiền. Nhiều thế kỷ trước, khi tiền chưa được sử dụng rộng rãi, sự giàu có của một người được đánh giá trên số lượng trâu bò, lúa thóc, người làm và con cái. Ưu thế của vàng và bạc - và ngày nay là tài khoản ngân hàng - là không bị hư hại, ít nhất là trên nguyên lý, và không bị hủy hoại do chuột, mối, lửa… Đặc biệt với vàng, con người say mê nó vì dưới mắt họ, vàng không bị xỉn rỉ và không bị hủy hoại. Và điều này thật sự hấp dẫn đối với một thế giới luôn bị ám ảnh bởi tính chất vô thường và biến hoại. 

Chủ nghĩa tư bản còn đem đến cho tiền một chức năng thứ ba. Đó là thứ mà chúng ta được hưởng ngày nay, nhưng đối với nhiều người trong quá khứ thì không đáng tin cậy. Chủ nghĩa tư bản đặt nền tảng trên tư bản, là tiền được sử dụng để tạo ra nhiều tiền hơn. Đầu tư số tiền thặng dư và nhìn nó tăng trưởng. Điều đó khuyến khích sự năng động và tăng trưởng của kinh tế. Nó đã dẫn đường cho nhiều phát triển hữu ích. Nhưng đồng thời nó cũng đem đến sự tiêu cực khi chúng ta tiếp tục tái đầu tư bất cứ thứ gì chúng ta có được, cho rằng chúng ta không bao giờ có quá nhiều. Tư bản luôn luôn được dùng để tích lũy thêm tư bản. Và điều này có khuynh hướng làm cho chúng ta không bao giờ thấy đu. Cách tiếp cận với tiền này rõ ràng tương phản với những xã hội ngày xưa, trong đó tài sản thường được phân phối lại khi đạt đến một mức độ chênh lệch nào đó. Những xã hội đó dường như nhạy cảm hơn về mối tương quan xã hội, cố gắng tránh sự đổ vỡ mối tương quan xã hội do sự chênh lệch tài sản gây ra.

Một điểm đáng chú ý về sự đầu tư trong nền kinh tế tư bản là nợ. Nền kinh tế tư bản là một nền kinh tế vận hành trên nợ, đòi hỏi một xã hội yên tâm với sự mắc nợ. Nợ ít nhất lớn hơn tiền vay ban đầu một chút: Những người đầu tư kỳ vọng lấy lại được nhiều hơn tiền đầu tư ban đầu. Khi mà toàn bộ nền kinh tế vận hành theo cách đó, kết quả xã hội là một sự thúc ép toàn diện cho sự phát triển liên tục, vì đó là con đường duy nhất để trả những món nợ chồng chất. Dưới sức ép liên tục cho sự phát triển đó, con người đã không đoái hoài đến những hậu quả khác về xã hội và môi sinh. Điều xã hội hướng đến là sự kỳ vọng về tương lai: hiện tại không bao giờ đủ nhưng tương lai sẽ (hoặc phải) khá hơn.

Vì sao chúng ta rơi vào tình trạng đó? Với giáo lý vô ngã (anatta), Phật giáo cho chúng ta một tầm nhìn đặc biệt về khổ (dukkha), trong đó bao hàm sự vướng mắc vào tiền. Khổ không chỉ là một ngày nào đó chúng ta sẽ bệnh, già và chết. Không có cái ngã (vô ngã) cũng có nghĩa là ngay lúc này đây, chúng ta đang cảm nhận điều gì đó không ổn nơi chính mình. Chúng ta cảm thấy một lỗ hổng ngay trong nền tảng hiện hữu của chúng ta, một cảm giác về sự thiếu hụt, không trọn vẹn. Và để phản ứng lại cảm giác đó, chúng ta lao vào sự bận rộn với những dự án, nghĩ rằng chúng sẽ giúp chúng ta cảm thấy mình là “thật” hơn. Thiên Chúa giáo cũng đã tìm cách giải thích và đưa ra giải pháp tôn giáo cho cảm giác hụt hẫng này, nhưng nhiều người trong chúng ta không còn tin vào tội nguyên thủy nữa. Vậy có cái gì không ổn nơi chúng ta? Trong những xã hội phát triển hay “kinh tế hóa” ngày nay, giải thích phổ biến nhất là chúng ta không có đủ tiền. Đó là “tội nguyên thủy” đương đại của con người.

Đến đây, chúng ta thấy ngoài những chức năng như là một phương tiện trao đổi, nơi tích lũy giá trị, và tư bản để đầu tư, tiền còn một chức năng nữa: Tiền trở thành biểu tượng của thực tại. Ngày nay tiền được phần đông tin là một phương tiện nhận diện tốt nhất để cảm nhận về chính mình, để chống lại cảm giác dày vò rằng con người thật sự không hiện hữu. Hoài nghi về sự hiện hữu thật sự của ngã, con người đã tìm đến tôn giáo để thiết lập nền tảng cho ngã bằng sự kết nối với Thượng đế hay thần linh. Ngày nay, chúng ta đầu tư vào “chứng khoán” và “tín dụng” để tạo nền tảng cho chúng ta trong kinh tế. Những tổ chức tài chánh trở thành những điện thờ cho chúng ta.

Và càng được coi trọng, tiền càng được sử dụng để định giá trị con người chúng ta. Tiền đi sâu vào đời sống, và cái biểu tượng do chúng ta tạo ra đó trở lại điều động chúng ta hầu như về mọi mặt. Có người cho rằng xã hội ngày nay của chúng ta quá thiên về vật chất, nhưng thật sự phải nói rằng chúng ta không thiên đủ về vật chất. Gắn bó quá chặt với biểu tượng, chúng ta đã xem nhẹ đời sống. Chúng ta say mê sức mạnh và giá trị của tiền hơn là những thứ mà tiền mua được. Chúng ta say mê sở hữu một chiếc Mercedes-Benz để nói về cái tôi hơn là sự tiện nghi và sức mạnh của chiếc xe. “Tôi là hạng người lái xe Mercedes/ sở hữu căn nhà ở Maui / và có chứng khoán giá trị triệu đô…”.

Tất cả điều này không ra ngoài câu châm ngôn cổ xưa “không dây tự trói” của thiền. Chúng ta bị tù hãm bởi cách chúng ta suy nghĩ về tiền.

Dưới cái nhìn của Phật giáo, vấn đề thật sự của chúng ta chính là ở nơi chúng ta, ở cách chúng ta cố gắng để xác định mình. Chúng ta tìm cách xác định mình bằng những thứ ở bên ngoài, những thứ không bao giờ có thể ban cho chúng ta cảm nhận về thực tại mà chúng ta mong muốn để lấp vào cảm giác “rỗng không”. Chúng ta cố gắng để có được một trương mục ngân hàng có nhiều tiền và mọi thứ mà xã hội dạy cho chúng ta rằng sẽ làm cho chúng ta hạnh phúc, để rồi cuối cùng chúng ta không hiểu vì sao chúng ta vẫn không tìm thấy hạnh phúc, không hiểu vì sao những thứ đó không giải quyết được cảm giác thiếu thốn nơi chúng ta.

Chúng ta có thể hiểu về tiền bằng một ẩn dụ Phật giáo. Đó là tánh không, “sự rỗng không” trong bản chất của mọi hiện tượng. Đó là một cách diễn tả về tính chất tương quan giữa sự vật, không có thứ gì hiện hữu một cách độc lập. Mỗi sự vật đều là một phần của tất cả những sự vật khác. 

Nhưng dù bản chất là rỗng không, trong xã hội ngày nay, tiền vẫn là một thứ không thể thiếu. Vấn đề chỉ xảy ra khi chúng ta nắm con rắn ở phần đuôi. Nói như Bát Nhã Tâm Kinh, mọi sắc tướng đều rỗng không, nhưng không có tánh không tách rời ngoài sắc tướng. Sự bận tâm về tiền của chúng ta là chỉ bám vào một thứ không có ý nghĩa thật sự từ chính nó, chúng ta bám vào một thứ hoàn toàn nằm ngoài sắc tướng mà chúng ta càng ngày càng mất đi khả năng đánh giá một cách như thật.

Có thể nói một cách khác rằng tiền không phải là sự vật nhưng là một tiến trình. Chúng ta có thể hiểu nó như một thứ năng lượng không thật sự là của tôi hay của anh. Nếu chúng ta hiểu được rằng tiền chỉ là một biểu tượng rỗng không được xã hội tạo dựng nên, chúng ta có thể sử dụng nó với trí tuệ và từ bi để có thể làm giảm sự đau khổ của thế gian.