[1]Định nghĩa theo động từ căn √rup/ √lup: gây tổn hại; hoặc định nghĩa theo động từ căn √rūp: tạo hình, định dạng. Cf. PTS, S. iii, tr. 86: kiñca bhikkhave rūpaṃ vadetha. ruppatīti kho bhikkhave tasmā rūpan ti vuccati kena ruppati. Sītena.., “Này các Tỷ-kheo, thế nào gọi là sắc? Nó băng hoại, này các Tỷ-kheo, vì vậy nó được gọi là sắc. Bị băng hoại bởi cái gì? Bởi đá, v.v…” Theo ngữ nguyên này, rūpa, do động từ rump[lump]: vỡ, tan vỡ.

[2]Tập dị môn 1, tr. 369c7: 色云何？答：四大種及所造色，是謂色.

[3]Đại chủng 大種, Skt. mahābhūta, Kośa i.: “Bốn yếu tố này do duy trì sắc phái sinh (upādāyarūpa)và yếu tính cá biệt, nên gọi là giới (dhātu). Bốn giới này được gọi là bốn đại chủng”.

[4]Thuận chánh lý 2, tr. 335c13: “Vì duyên cớ gì các đại chủng này được gọi là giới? (dhātu)? Vì là môi trường xuất sinh hết thảy sắc pháp. Và các đại chủng cũng được xuất sinh từ các đại chủng. Trong thế gian người ta gọi môi trường xuất sinh là giới. Như mỏ vàng được gọi là giới của vàng”.

[5]Cf.Thuận chánh lý 2, tr. 335c18: “Vì sao gọi là chủng?... Khi các chủng loại sai biệt của sắc sinh khởi, những sai biệt về phẩm loại cũng sinh khởi; do đó nói là chủng... Hoặc pháp xuất hiện thì được gọi là hữu. Sinh trưởng hữu tính, do đó nói là chủng”. Theo định nghĩa này, từ bhūta(chủng) do gốc động từ √bhū: tồn tại, trở thành.

[6]自相   sva-lakṣaṇa         rang gi mtsan nyid

[7]共相   sāmānya-lakṣaṇa  spyi'i mtsan nyid

[8]所造色           upādāya-rūpa       rgyur byas pa'i gzugs

[9]Trì nhiếp thục trưởng 持攝熟長, dhṛtisaṃgrahapaktivyūhana

[10]Tì-bà-sa 127, tr. 66311: 何故名大種。答大而是種。故名大種.

[11]Tì-bà-sa 127, tr.662b21. 

[12]自果  sva-phala            rang gi 'bras bu

[13]Thuận chánh lý 2, tr. 335c-336a: “Vì dụng đại, nên nói là đại... Hoặc, bốn nguyên tố này là sở y của tất cả sắc, nên nói là đại”. Cf. Kośa i: Nói là «đại» vì là sở y cho hết thảy sắc khác; vì sự thô lớn của nó. Hoặc vì khối lớn tổ hợp trong các khối tụ tập chuyển biến tăng thịnh của đất, nước, lửa, gió”.

[14]遍 biến, audārikatvāt: thể khoan quảng (rộng lớn).

[15]Ngũ sự 1, tr. 990a6: “Vì sao đại chủng chỉ có bốn?Hiếp Tôn giả nói: Câu hỏi này là phi lý, vì nếu có giảm hoặc tăng sẽ đồng thờitạo nghi điểm. Ở đây do không trái với pháp trướng, nên nói bốn là không lỗi.

Có thuyết nói: Vì nhằm ngăn chận ngoại đạo nói đại chủng có năm, nên chỉ nói bốn thứ, vì ngoại đạo kia chấphư không cũng là đại chủng”.

[16]無堪能 Aśakta, las su mi rung ba

[17]Thuận chánh lý 2, tr. 336b1: “Đại chủng chỉ có bốn, không tăng không giảm. Các vị Tì-bà-sa nói: giảm tức vô hiệu, tăng tức vô dụng, như sàng tòa túc. Như chân của giường nằm. Có thuyết nói: Đại chủng pháp nhĩ là bốn”.

[18] Từ upādāya(sở tạo): được dồn lại, phái sinh. Tì-bà-sa 127, tr. 663a22: “Tạo (upādāya) có nghĩa là gì?... Tạo có nghĩa là nhân (hetu)”.

《a bì đạt ma thuận chánh líluận》quyển5：「thử phục

vân hà？vị vô biểu nghiệp yđại chủng sanh，cố danh sở tạo

」(CBETA,

T29, no.

1562, p.

356b18-19)

[19]Theo đây, giải thích ngữ nguyên bhautika, tính từ phái sanh của bhūta: bhūteṣu bhavatvāt, tồn tại trong các đại chủng, hay y trên các đại chủng mà tồn tại.

[20]顯;hiển sắc, varṇa

[21]形;hình sắc, saṃsthāna

[22]4 cái đầu thuộc về sắc màu (hiển sắc,varṇa); những cái còn lại thuộc về hình thể (hình sắc, saṃsthāna).

[23]Kośa i: mahikā = nīhāraḥ,mù tức sương mù, Ht. diễn thêm: 地水氣騰說之為霧, “Hơi nước từ đất bốc lên gọi là mù 霧”.

[24]Kośa i: chāyā = yatra rūpāṇāṃ darśanam, “bóng có ở nơi nào xuất hiện sắc”.

[25]Skt. ātapa, hơi nóng, ánh nắng. Kośa i: ātapaḥ = sūryaprabhā, sáng nắng tức ánh sáng mặt trời.

[26]Kośa i: ālokaḥ = candratārakāgnyoṣadhimaṇīnāṃ prabhā, “Sáng ánh tức ánh trăng, ánh sao, ánh lửa, ánh sáng châu ngọc”.

[27]Kośa i: viparyayād andhakāram, “trái lại với bóng (chāya) là bóng tối”.

[28]Kośa i: tatra sātam = samasthānam, phẳng là hình thể bằng phẳng.

[29]Kośa i: visātam = viṣamasthānam, không phẳng là hình thể không bằng phẳng.

[30]Pháp uẩn, bản Việt tập I, tr. 544, Cht. 6-15: “Sắc được phái sinh bởi bốn đại chủng, gồm có (a) xanh, vàng, đỏ, trắng, mây, khói, bụi, mù; (b) dài, ngắn, vuông, tròn, cao, thấp, phẳng, không phẳng; (c) bóng , màu nắng, màu sáng, bóng tối; (d) có người kể thêm màu da trời, là một hiển sắc; (e) màu pha tạp, hồng, tím, biếc, xanh lục, đen, nâu sám”. 

[31]Skt. viṣaya-vijñapti, 了別境yul rnam par rig pa

[32]Skt. upātta; Ht. hữu chấp thọ 有執受. Abhidh-k-vy, tr. 34: pratyutpannānīndriyāvinnirbhāgāni bhūtāny upāttāni, “các nguyên tố không tách rời các quan năng hiện tại, là các nguyên tố có cảm thụ”. Tức chỉ loại vật chất nhạy cảm. Chấp thọ ở đây đồng nghĩa với chấp thủ.

[33]無執受          anupāttama zin pa

[34]Abhidh-k-vy 26: pratyutpannānīndriyāvinirbhāgāni bhūtāny upāttāni, “các nguyên tố không tách rời các quan năng hiện tại, là các nguyên tô có cảm thụ”, Thuận chánh lý 4, tr.352b7: “cái được tâm tâm sở nhận làm tự thể, được tâm tâm sở nắm giữ và lấy đó làm sở y, cái đó được nói là hữu chấp thọ.” Quang ký: có chấp thọ, đồng nghĩa có giác thọ. Tức chỉ loại vật chất nhạy cảm, có cảm giác. Năm căn hiện tại thuộc hữu chấp thọ, quá khứ và vị lai thuộc vô chấp thọ. Các loại săc khác hiện tại còn liên hệ đến căn thì thuộc hữu chấp thọ, nêu tách rời căn thì thuộc vô chấp thọ. Như tóc, móng, phần gốc liên hệ có cảm giác nên thuộc hữu chấp thọ; phần ngoài không có cảm giác thuộc vô chấp thọ.

[35]Tức âm thanh phát ra từ vật chất không có cảm giác.

[36]

[37]Kośa i, tụng 10b: thanh có 8. Trong đó tổng thể có 2: (i) từ đại chủng có chấp thọ(upātta), âm thanh phát ra từ vật chất có cảm giác; (ii) từ đại chủng không có chấp thọ(anupātta), âm thanh từ vật chất không có cảm giác. (i) và (ii) mỗi loại lại có hai: (a) hữu tình danh (sattvākhya), từ cơ thể sinh vật; (b) phi hữu tình danh (asattvākhya), vật chất vô tri. Từ (a) và (b) mỗi thứ có hai: khả ái và phi khả ái.

[38]Kośa i: Hương có bốn, vì do sự sai biệt của mùi thơm và mùi thối, bình hoặc gắt (sugandhadurgandhayoḥ samaviṣamagandhatvāt). Nhưng do trong Bản luận (Phẩm loại 1, tr. 692c22) chỉ kể có ba loại: thơm, thối, bình (trividhas tu śāstre-sugandhaḥ, durgandhaḥ, samagandha iti).

[39]Câu-xákể thêm: mùi gắt, xem Cht.37dẫn thượng.

[40]Kośa i: vị có sáu loại, đó là, ngọt, chua, mặn, cay, đắng, nhạt (rasaḥ, ṣoḍhā, madhurāmlalavaṇakaṭukatiktakaṣāyabhedāt).

[41]Kośa i.k.10d: “Xúc có mười một tự thể (spṛśyam ekādaśātmakam). (Giải thích) có mười một tự thể được xúc chạm: bốn đại chủng, trơn, nhám, nặng, nhẹ, lạnh, đói, khát (spraṣṭavyam ekādaśadravyasvabhāvam-catvāri mahābhūtāni, ślakṣṇatvam, karkaśatvam, gurutvam, laghutvam, śītam, jighatsā, pipāsā cêti)”. 觸Xúc, phân biệt hai nghĩa: spṛśya, cái xúc chạm (năng xúc) tức quan năng xúc giác; và spraṣṭavya, cái bị xúc chạm (sở xúc), đối tượng xúc giác.

[42]

[43]Giải thích chi tiết 7 hạng mục này, xem Ngũ sự 2,tr. 992b25.

[44]Vô biểu nghiệp mà tự thể là vô biểu sắc, là quan điểm đặc sắc của hữu bộ. Theo Hữu bộ duy chỉ thân và ngữ có vô biểu, ý không có vô biểu. Phẩm loại (T26n1542, tr. 693a03): “Vô biểu sắc là gì? Đó là sắc được bao hàm trong pháp xứ. Sắc này cùng với năm sắc căn trong mọi thời được nhận tức bởi một thức; đó là ý thức”.

[45]Kośa i: “Vô biểu tuy có tự thể là hoạt động của sắcnhư hữubiểu nhưng nókhông biểu thị cho người khác nhậnthức”.

[46]Abhidh-k-vy 29: yad dhi vastu rūpasvabhāvam eva na kṛiyāsvabhāvaṃ. tan na paraṃ gamayati. tadyathā cakṣurādayaḥ. yad api kriyāsvabhāvam eva na rūpasvabhāvaṃ. tad api paraṃ na gamayati. tadyathā cetanā. yat tūbhayasvabhāvaṃ. tat paraṃ gamayati. tadyathā vijñaptiḥ. vijñaptir hi svasamutthāpakaṃ cittaṃ kuśalākuśalāvyākṛtaṃ saumyaṃ krūram anubhayam iti vā paraṃ vijñāpayati. “Vật thể nào mà có tự tính là sắc nhưng không có tự tính làhành động nó không tỏ cho người khác biêt, như mắt các thư. Cái mà có tự tính là hành động nhưng không có tự tính là sắc, nó cũng khôngtỏ cho người khác biết, như tâm tư. Cái mà có cả hai tự tính, cai đótỏ cho người khác biết, như biểu. Do vậy, biểu là cái thông tri cho ngườikhác biết tâm đẳng khởi của chính ta là thiện, bât thiện hay vô ký, làhiền lành hay hung dữ, hay cả hai”.

[47]Luật nghi 律儀, Skt. saṃvara, do động từ saṃ-vṛ(saṃvṛṇoti): trùm kín, bao phủ, từ đó hàm nghĩa phòng hộ, chế ngự.Kośa iv: “Nói là luật nghi, hay phòng hộ, là sự đình chỉ, sự chế ngự dòng thác ác giới” ()

[48]Kośaiii.: “Thế nào gọi là bất luật nghi? Nghĩa là āurabhrikāḥ(giết dê), kaukkuṭikāḥ(giết gà), saukarikāḥ(giết heo), śākunikāḥ(bắt chim), mātsikāḥ(bắt cá), mṛgalubdhakāḥ(săn thú), caurāḥ(trộm cướp), vadhyaghātakāḥ(đao phủ/ khôi khoái), nāgabandhāḥ(bẫy voi), bandhanapālakāḥ(cai ngục), śvapākāḥ(nấu thịt chó), vāgurikāśca (đặt bẫy lưới). Hán dịch, Hiển tông 20, tr. 0872c02; Thuận chánh lý 39, tr. 0563a06.

[49]Kośa iv: saṃvaraśca, asaṃvaraśca, tābhyāṃ cetaro naivasaṃvaro nāsaṃvaraḥ, “luật nghi, bất luật nghi, và không phải hai loại trên, tức phi luật nghi phi bất luật nghi”.

[50]Kośa iv: prātimokṣasaṃvara ihatyānāṃ kāmāvacaraṃ śīlam, “Biệt giải thoát luật nghi, đó là giới thuộc dục giới trong đời này”.

[51]Kośa iv: dhyānāsaṃvaro rūpāvacaraṃ śīlam, “Tĩnh lự luật nghi, giới thuộc sắc giới.

[52]Kośa iv: anāsravasaṃvaro’nāsravaṃ śīlam, “Vô lậu luật nghi, giới vô lậu”.

[53]bhikṣusaṃvaraḥ, bhikṣuṇīsaṃvaraḥ,śikṣamāṇāsaṃvaraḥ,śrāmaṇerasaṃvaraḥ, śrāmaṇerīsaṃvaraḥ,upāsakasaṃvaraḥ,upāsikāsaṃvaraḥ,upavāsasaṃvaraś.

[54]Vadhyaghātaka: thi hành án phạt xử tử. Ht. 魁膾 khôi khoái.

[55]Phược long 縛龍, trói rồng, nên hiểu là bắt rắn. DhskD. nāgamaṇḍalikāḥ (Tib. glang po che 'dzin pa): người bắt rắn, So sánh, Kośaiii.nāgabandhāḥ, Hán dịch: khiên tượng giả 牽象者, tróc tượng giả 捉象者, phược tượng 縛象. Abhidh-k-vy: hasTibandha, bẫy voi, cũng có nghĩa là xiềng xích voi. Quang ký 15, tr. 0233c12: dùng chú thuật trói rồng hoặc rắn khiến làm trò để kiếm sống. Tì-bà-sa 117, tr. 0607b02-03.

[56]Tì-bà-sa 117, tr.608c6