Phần Tìm Hiểu Phẩm 4: Phân biệt về Định

Phần 2: PHẦN TÌM HIỂU

Phần Tìm Hiểu Phẩm 4: Phân biệt về Định

Chuyển tiếp: Sau khi giảng rõ về Giới nơi Phẩm 2 và dạy Hạnh Đầu-đà, ở Phẩm 3, để chỉ cách giữ giới thanh tịnh, Luận văn bàn đến vấn đề quan trọng là Định, bước thứ nhì trong ba môn học Giới Định Huệ, tại Phẩm 4 nầy.

Bộ Giải Thoát Đạo Luận được phỏng dịch ra tiếng Việt khá dài; ý tưởng chỉ dạy cách tu tập trong Luận văn hết sức phong phú; cách trình bày và lời luận văn lại chẳng giống với đường lối thông thường ngày nay. Vì lẽ đó, xin có vài lời về việc Tìm hiểu và Học tập, với ước mong giúp người đọc nắm vững được hướng đi, kẻo vì quá nhiều chi tiết trong sách mà bị tràn ngập rồi sanh chán nản, chẳng muốn xem tiếp Luận văn.

Mục đích của bộ Luận là dạy cách tu tập thế nào để sớm được giải thoát; vì lẽ đó, Luận văn tuy có rất nhiều chi tiết về lý thuyết, nhưng vẫn luôn luôn chú trọng đến thực hành. Việc thực hành đó gồm có ba giai đoạn: giữ Giới, tập Định và phát triển Trí Huệ. Giới giúp tâm sớm đắc Định, nhờ đó mà Trí Huệ chiếu sáng lên, soi rõ con đường giải thoát. Đạo Phật là đạo giác ngộ và giải thoát. Giác ngộ được là nhờ có tâm thanh tịnh, và Giải thoát được là nhờ có Trí Huệ cởi bỏ mọi ràng buộc bên ngoài và nhứt là ràng buộc bên trong tâm.

Ba Phẩm vừa qua nói về Giới hạnh, có mục đích nêu ra kỷ luật tu hành để khép thân tâm người tu sĩ vào khuôn khổ, hòng việc tu tập được chuyên cần và tinh tấn. Phẩm 4 nầy nói về Định, tức là liên quan đến Tâm, tâm có an trú thì việc học tập mới mong đạt đến mục tiêu và thành quả. Do đó, chẳng cần nói dài dòng để nhấn mạnh tầm quan trọng của Phẩm 4 nầy trong toàn bộ Luận văn.

Đâu vì quá ngại mắc lỗi lập đi lập lại mà chẳng dám nhắc rằng: tu học theo đạo Phật, chính là tu tâm, khiến cho tâm được giải thoát khỏi hai loại ràng buộc: phiền não chướng và sở tri chướng. Bước đầu quan trọng nhứt là làm sao cho sớm được tâm an trú, tâm biết dừng lại, trụ lại, chẳng còn chạy đi lông bông nữa, tức là định tâm. Bước đầu đó còn chưa vững, thì làm sao mà bước những bước kế tiếp cho khỏi vấp ngã. Vì lẽ đó, lại xin được nói sơ qua trong tiểu mục sau đây:

Xét xong hai điều đó, thì việc Tìm hiểu Phẩm 4: Phân biệt về Định sẽ được dễ dàng hơn.

021. Trước khi Tìm hiểu Phẩm 4 về Định, xin được nói sơ qua về Tâm.

1) Quan niệm thân tâm năm uẩn trong Phật học. Khác với quan niệm thông thường cho rằng con người sống động là có thật; Phât học lại cho đó chỉ là một tiếng để gọi mà thôi, chẳng có thực thể, chẳng thể tự mình có lấy được, chẳng thể tự mình mà tồn tại độc lập được. Đó là quan niệm vô ngã. Theo quan niệm nầy, năm uẩn họp lại thành thân tâm, sắc uẩn là phần vật chất có hình tướng, trỏ vào thân, còn bốn uẩn kia: thọ uẩn, tưởng uẩn, hành uẩn và thức uẩn, chỉ vào tâm, thuộc về phần tinh thần. Mắt thịt thấy được hình dáng của thân, còn mắt tâm mới nhận biết ra được tướng trạng của tâm.

Quan niệm thông thường (con người là có thật) thì đúng về mặt thực tế; còn quan niệm vô ngã lại đúng về mặt Chơn lý.

2) Tâm là gì? Tâm ở đâu? Làm sao biết được có tâm?

Tâm chỉ là một tiếng để chỉ phần tinh thần nơi ta. Tâm chẳng có hình dạng, gồm có bốn uẩn: thọ uẩn là các tình cảm, tưởng uẩn là các tri giác và các tư tưởng, hành uẩn là các hành động do ý từ bên trong thúc đẩy và thức uẩn là các sự hiểu biết hiện có, hay đã qua. Bốn uẩn đó họp thành tâm.

Tâm ở đâu thì chẳng rõ được, chỉ biết tâm bàng bạc ở bên trong ta. Làm sao biết được rằng có tâm đây? Biết được là khi tướng của tâm khởi lên. Khởi lên khi nào? Khởi lên khi ta cảm thọ, khi ta tri giác, khi ta hành động, khi ta hiểu biết. Thử làm thí nghiệm nhỏ nầy để biết có tâm:

3) Tâm thích bám níu và chạy lông bông, nên phải cần tu tập để định tậm lại.

Bài Kệ số 36 trong Kinh Pháp Cú mô tả tâm rất rõ ràng:

Bài Kệ nói rất rõ điều khó diễn tả là tâm, nay đọc kỹ lại, và cố quay vào bên trong để chứng thấy các chi tiết về tâm của chính mình.

Tánh hay chạy lông bông khắp nơi của tâm thường được Kinh sách gọi là tâm viên ý mã:

Tánh thích bám níu của tâm là điều mà người biết tu tâm cần phải giữ gìn và kềm thúc lại, như đã xét qua ở đoạn nói về sự thủ hộ các căn trong Phẩm 3: Phân biệt về Giới. Mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý là sáu cửa của các giác quan, gọi là sáu căn môn, nên khép bớt phiá ngoài, còn cửa tâm thì bên trong nên khéo đóng lại, để cho cảnh vật và ý tưởng chẳng len vào tâm mà khởi lên khuấy động. Việc tu hành chỉ bấy nhiêu thôi, nhưng cần phải làm thường xuyên, chẳng ngừng nghỉ.

Tâm thích bám níu vào sự vật, chẳng những bám níu vào sự vật làm ta ưa thích mà thôi, lại còn bám níu vào các sự việc chẳng được vừa lòng nữa. Tại sao vậy? Giận ai, sao lại cứ giận dai? Dai, vì tâm chẳng chịu quên điều đã làm mình phật ý; có quên được trong chốc lát, rồi cũng lại nhớ lại để ... hờn!

Nói tóm lại, nơi thân tâm năm uẩn nầy vốn là vô ngã, chẳng có thực thể, tâm là phần vô hình, lại hay bám níu và rong chạy lông bông, cần phải tu tập để kềm giữ cho an trú lại. Việc giữ gìn tâm sẽ được nói đến trong Phẩm 4: Phân biệt về Định, mà ta đang học tới.

Cũng như Phẩm 2 nói về Giới, Phẩm 4 nầy, khi nói về Định, đã nêu rõ trong phần đầu, dưới hình thức các câu hỏi, dàn bài sơ lược, nhờ đó ta rút ra được ý chánh của Phẩm.

Sau khi định nghiã thế nào là Định, Luận văn cho biết tướng, vị và khởi của Định. Kế đến, chỉ dạy cách tu tập Định, các sự ích lợi của Định, các điều kiện cần hội đủ khi tu tập, các nguyên nhân gây trở ngại cho Định. Và sau cùng là đoạn khó nhứt cho việc tìm hiểu là có mấy loại Định, khó vì chẳng thấy nêu ra tiêu chuẩn để phân loại.

023. Dàn bài của Phẩm 4: Phân biệt về Định.

21. Định nghiã thông thường của Định.
22. Hai Định nghiã dài và ngắn trong A-tỳ-đàm.
23. Tướng, vị, khởi và xứ của Định.
24. Tập Định như thế nào?
25. Khác biệt giữa Định và Thiền, Giải thoát và Chánh thọ.
26. Các công đức của Định.
27. Điều kiện để khởi Định
28. Các nguyên nhân gây trở ngại cho Định.
29. Các loại Định: hai, ba, bốn, năm loại Định.

024. Tìm hiểu nghiã các chữ khó:

Định: Luận văn giải nghiã: Định có nghiã là tâm thanh tịnh gom về một hướng, tinh tấn và vắng lặng an trú trong Chơn lý, chẳng hề bị loạn động.

Nghiã nầy gồm có năm việc: (1) tâm thanh tịnh, nghiã là tâm hết bị phiền não khuấy động; (2) gom về một hướng, nghiã là chỉ chú ý vào đối tượng đang quán tưởng; (3) tinh tấn và vắng lặng, nghiã là đang cố gắng, nhưng sự cố gắng phải được kéo dài trong lặng lẽ; (4) an trú trong Chơn lý, nghiã là tâm trí thông đạt Chánh pháp; (5) chẳng bị loạn động, nghiã là tâm luôn luôn bình thản, an nhiên.

Tâm sở = Tâm trạng: các tình trạng của Tâm. Khi giận thì có tâm sở giận (= sân tâm); khi vui, có tâm trạng vui (lạc tâm). Các tâm sở xếp thành: thiện, bất thiện, và bất định.

Cân đòn: Cây cân để đo lường sức nặng. Cân đòn còn gọi là cân xách, có diã cân, tay đòn khắc khiá và quả cân.

Hàm súc: Hàm = bao hàm, gồm vào trong; súc = chứa. Định nghiã hàm súc là một định nghiã thu gọn mà lại có đầy đủ ý nghiã chứa bên trong.

Sơ Thiền, Tứ Thiền: Thiền có bốn cấp, từ thấp lên cao: Sơ Thiền, Nhị thiền, Tam thiền và Tứ Thiền.

Tám pháp giải thoát = Bát giải thoát: Tám pháp đó là bốn cấp Thiền và bốn cấp Định. Bốn cấp Thiền là từ Sơ Thiền đến Tứ Thiền. Bốn cấp Định là Không định, Thức định, Vô sở hữu định và Phi tưởng định.

Trong Luận văn có nói: có sắc tướng bên trong, quán sắc bên ngoài; đây là nói ở cấp Sơ Thiền, thiền giả tự mình có sắc tướng và đang quán tưởng về cõi sắc ở bên ngoài.

Chánh thọ: tình trạng Định ở cấp Diệt thọ tưởng định, sau khi vượt qua cấp Phi tưởng Định. Thiền giả ngưng được thọ uẩn và tưởng uẩn, nhập vào cảnh giới Niết-bàn.

Đối tượng: Đối = ở trước mặt; Tượng = hình tượng, sự vật. Đối tượng của sự quan sát là sự vật đang ở trước mặt để quan sát.

Bình đẳng: Bình = bằng phẳng; Đẳng = hàng, lớp. Tâm bình đẳng là tâm đối xử với mọi sự vật chẳng nghiêng về sự vật nào, chẳng riêng coi trọng hoặc khinh chê sự vật nào cả.

Liễu nghiã và Bất liễu nghiã: Liễu = rốt ráo, đầy đủ, xong rồi. Đây là nói về Kinh, có Kinh bất liễu nghiã là Kinh mà nghiã còn chưa rốt ráo, còn Kinh liễu nghiã là Kinh mà nghiã đã rốt ráo. Thí dụ như các Kinh về Không và Hữu (= chẳng có và có) là Kinh bất liễu nghiã; còn các Kinh dạy về Trung Đạo là Kinh liễu nghiã, vì rốt ráo đã tránh xa được cả hai bên, bên Không và bên Hữu.

Ni-càn-tử = Ni-kiền-tử = phái loã thể: Tiếng Pàli là Nigantha, một phái ngoại đạo chủ trương loã thể. Loã = loã lồ, để lộ; Thể = thân thể. Phái loã thể cứ để thân thể chẳng che đậy, chỉ quấn khố quanh bộ phận sanh dục mà thôi.

Thế gian định và xuất thế định: Thế = đời; ở đây có nghiã là thế gian. Xuất thế là vượt khỏi mọi ràng buộc ở thế gian. Xuất thế định là các tình trạng Định của bực Thánh đã dứt trừ xong ràng buộc của phiền não. Các Định khác còn lại đều là thế gian định.

Hữu lậu: Hữu = có; lậu = rỉ chảy. Hữu lậu là còn mang những phiền não trong tâm, đang rỉ chảy ra ngoài. Trái nghiã với hữu lậu là vô lậu = dứt hết phiền não, chẳng còn phiền não nào rỉ chảy ra nữa, tức là tu đến cấp A-la-hán.

Nhứt tâm: Nhứt = một. Giữ được nhứt tâm có nghiã là giữ tâm chuyên chú lâu vào một điểm; lại có nghiã là tâm chẳng suy nghĩ đến việc nào khác nữa, ngoài đối tượng đang được quán sát. Đây là thiền chi thứ năm; các thiền chi kia được kể theo thứ tự là: giác, quán, hỉ, lạc.

Sự định: Sự = sự việc, sự việc thực tế; sự trái nghiã với lý, tức là lý thuyết. Ở đây, sự định có nghiã là nhờ quan sát sự vật thực tế, lấy một sự vật duy nhứt làm đối tượng, mà tâm nhập vào tình trạng Định.

Dục định: Dục = ham muốn; ở đây chữ dục chỉ vào cõi dục giới (nơi chúng ta đang ở), vẫn còn nhiều ham muốn; dục định là tình trạng Định ở cõi dục giới, vẫn còn phiền não.

Sắc định = Định ở cõi sắc giới.

Vô sắc định = Định ở cõi vô sắc giới.

Vô sở thọ định = tình trạng định tâm dứt cảm thọ.

Định song biến: Song = hai, đôi; biến = biến đổi. Vì đây là Định của Phật, tôi chẳng biết được.

Đại bi: Đại = lớn; Bi = cứu khổ. Đại bi = sự cứu khổ rộng rãi giúp đỡ cho tất cả mọi loài chúng sanh.

Cửu thứ đệ định: Cửu = chín; thứ đệ = theo thứ lớp. Cửu thứ đệ định là chín cấp thiền định, mà cấp cao nhứt là Diệt thọ tưởng định, hành giả nhập vào Niết-bàn. Còn gọi là Diệt tận định.

Duyên khởi, duyên diệt: Duyên = nhân duyên, điều kiện khiến cho sanh ra nguyên nhân; Khởi = khởi lên, phát sanh ra; Diệt = gây ra nguyên nhân khiến cho tiêu diệt. Luận văn chẳng thấy nói rõ cái gì sanh khởi và cái gì diệt.

Tuần tự: theo thứ lớp, chẳng nhảy vọt lướt bỏ qua.

025. Tìm hiểu về nội dung của Phẩm 4 về Định.

1) Về ba định nghiã của chữ Định:

Luận văn nêu bốn công đức (= ích lợi) của Định:

Hai công đức (3) và (4) thuộc loại xuất thế, nhờ tâm đã có định lực thâm hậu mới đắc thần thông mà vượt qua các cõi. Phàm phu đắc định nầy sẽ tái sanh vào các cảnh giới cao.

Luận văn nêu ra tám nguyên nhân gây trở ngại cho việc đắc Định, mà hầu hết đều nằm trong các triền cái hoặc trong các kết sử. Muốn tránh các nguyên nhân đó, phải diệt trừ các triền cái, kết sử, bằng cách giữ giới hạnh thật thanh tịnh.

Đoạn văn tiếp theo trong Luận kể tám điều kiện cần hội đủ để cho Định khởi phát lên. Hầu hết là để đối trị lại các nguyên nhân gây trở ngại cho việc đắc Định. Điều thứ tám là đáng chú ý nhứt: đầu hôm, nửa đêm và hừng sáng chẳng mê ngủ, có nghiã là phải tỉnh thức mà ngồi... Thiền, chớ có lười!

Trước hết, cần phân biệt năm thiền chi mà tâm thiền giả lần lượt đi qua: (1) giác, (2) quán, (3) hỉ, (4) lạc (5) nhứt tâm. Kế đến phân biệt chín cấp bực của Định: (1) Sơ Thiền, (2) Nhị Thiền, (3) Tam Thiền, (4) Tứ thiền, (5) Không định, (6) Thức định, (7) Vô sở hữu định, (8) Phi tưởng định và (9) Diệt thọ tưởng định, mà thiền giả lần lượt theo thứ tự chứng đắc được.

Bây giờ, mới xét đến các tiêu chuẩn để sắp xếp lại cách phân loại trong Luận văn.

Ở giữa trang 45 bản dịch, Luận văn nói có bốn cách tu hành Định, nhưng thật ra chỉ thấy có hai cách được nêu ra thôi: (1) khổ tu và (2) vui tu. Luận văn phân biệt bốn hạng người, tùy theo căn cơ và phiền não, để tu hành Định:

Trong câu hỏi ở cuối trang 47 bản dịch, Luận văn viết: "Bằng cách nào chuyển từ Sơ Thiền sang Nhị Thiền?", và lời giải đáp của Luận văn, ở đoạn nầy, rất vắn tắt: vì thấy hai thiền chi giác và quán còn thô sơ và bất lợi, nên chấm dứt tư duy về chúng, để bước sang Nhị thiền... Rồi tuần tự như thế mà vượt qua đến Tam Thiền, Tứ Thiền, v.v. Chấm dứt cách nào, làm sao biết đã chấm dứt xong, đó là các câu hỏi mà Luận văn còn chưa trả lời trong đoạn nầy.

Đến Phẩm 8 về Hành môn, Luận văn sẽ chỉ rõ thêm cách chấm dứt tư duy đó với đầy đủ chi tiết hơn.

026. Suy gẫm về Phẩm 4: Phân biệt về Định.

1) Đừng quá mong cầu sớm đắc Định. Mục tiêu của việc tu hành là đạt được quả vị; còn việc ngồi Thiền, dĩ nhiên là để đắc được Định. Nhưng chẳng vì thế mà nóng lòng trông mong được đắc quả, đắc định. Nếu quá mong cầu như thế, rất khó mà đạt được mục tiêu. Tại sao vậy? Vì tâm còn chưa thanh tịnh, bởi bụng còn nôn nóng, còn ham muốn, đó là một trong các hình thức tế nhị cuả tâm tham.

2) Cần dứt bỏ các dục lạc trước. Ngồi Thiền, tâm cố chú vào đối tượng, hoặc tâm gắng giữ sao cho tâm vắng lặng, nhưng cớ sao ngồi chẳng mấy chốc thì ý nầy khởi lên, ý nọ lại xảy đến, lôi cuốn tâm chạy đi lang bang? Thường gọi đó là bị vọng tưởng khuấy rối. Hãy nhìn tận mặt vào các vọng tưởng, thì sẽ thấy chúng là gì, phải chăng tâm đang nghĩ đến các thú vui đã qua, các tình cảm đã qua, các tư tưởng đã qua. Các thú vui mà mình đã hưởng, mà nay vẫn còn muốn được hưởng nữa. Các tình cảm đã qua, có thể vì nhớ nhung ai, thương tiếc điều chi, hoặc giận hờn kẻ nào. Các tư tưởng đã qua, có thể là các lý lẽ đã dùng để tranh cãi với đối phương, về một vấn đề nào mà lúc cãi mình cho là quan trọng lắm. Hoặc các lời bông đùa, khôi hài mình đã nói qua trong một dịp nào mới đây, mà mình còn "khoái chí" cho là có duyên, ý nhị! Các thú vui, tình cảm và tư tưởng đó, dưới hình thức vọng tưởng, đã khuấy động tâm, nên chẳng đắc được Định.

Vậy, muốn dễ ngồi Thiền cho yên và ít vọng tưởng, thì lúc bình thường, trong cuộc sống hằng ngày, phải bỏ bớt được càng nhiều càng tốt, các sự ham vui, lánh xa tranh cãi, tránh nói bỡn cợt. Thái độ thường xuyên đứng đắn, nghiêm trang là điều kiện tốt để các dục lạc chẳng trở thành vọng tưởng nổi lên trong lúc ngồi Thiền.

3) Còn có mục tiêu xa hơn nữa, chớ vội tham đắm vào hỉ, lạc. Buổi đầu ngồi Thiền, thường bị tê chơn, nhức lưng, đau bên hông, lâu lâu bị ngứa như kiến bò trên mặt, sau một thời gian dài rồi sẽ quen đi và quên được các cảm giác khó chịu đó. Bấy giờ thân tâm cảm thấy nhẹ nhàng, lâng lâng, đó là lúc hỉ đang khởi lên, và hành giả thấy thích thú lắm. Có chút tiến bộ rồi đấy. Thích thì cứ thích, nhưng chớ tham đắm vào, chớ có cố bám níu vào đó lâu. Tại sao? Vì hỉ, lạc, cũng chỉ là những thiền chi mà hành giả sẽ lần lượt vượt qua, để đi đến các thiền chi khác, như nhứt tâm, như xả niệm. Đừng vì ham thích mà dừng lại lâu ở bước đầu, còn các mục tiêu tiếp theo sau, quan trọng hơn: đó là chỗ khác biệt nhau giữa ngoại định và an định, mà Luận văn có nói qua, nhưng nói qua rất vắn tắt.

4) Chớ để óc tưởng tượng xen vào. Có người ngồi Thiền xong, bảo: "Tôi ngồi Thiền thấy có Ông (hay Bà nào) về báo tin nầy..." hoặc "Tôi thấy một cảnh giới trang nghiêm, có vị Tổ sư phán hỏi tôi rằng, v.v." Phải cẩn thận, chớ để óc tưởng tượng của mình gạt mình, lôi kéo mình vào chỗ mê tín.

Nếu biết tự cảnh giác, các cảnh khác thường đó tự nhiên biến mất, trả lại sự thanh tịnh cho tâm được vắng lặng.

5) Thử nếm pháp vị của hai Phẩm 2, 4 về Giới và Định. Hai Phẩm nói về Giới và Định trong Luận văn rất khó đọc, khó hiểu, và vì thế việc nếm pháp vị của hai Phẩm nầy cũng chẳng dễ chi; nếm còn chưa thưởng thức được chút nào ngọt ngào, đã thấy một vị ... đăng đắng rồi. Sao vậy? Chỉ vì càng đọc càng thấy khó khăn, rắc rối, nhứt là ở các đoạn xếp các Giới, các Định thành ra hai loại, ba loại, bốn loại, năm loại.

Sao lại khó hiểu các loại Giới, cùng các loại Định? Chỉ vì các loại Giới và Định đó quá cao, hiện vượt quá tầm hiểu biết của người đọc, vì lẽ tác giả đã viết cho bực tu hành xuất gia đã có sự chứng đắc cao rồi. Những người sơ cơ làm sao hiểu thấu? Làm sao phàm phu chúng ta biết được các giới của bực Thánh? Làm sao sơ cơ như chúng ta hiểu được các loại Định của bực A-la-hán, của Đức Phật? Hoá cho nên, ta chỉ nên học cho kỹ những loại Giới nào còn thấp, còn nhẹ, dành cho kẻ vừa bước chơn vào Đạo, để nếm được pháp vị của các loại Giới đó. Lại nữa, ta còn chưa đắc được ngoại định, sao lại đèo bòng đòi biết được Định Đại bi, Định song biến của Đức Phật. Ngay buổi ban đầu, sao chẳng cố nếm thử cái niềm hỉ lạc khiến thân tâm nhẹ nhàng, lâng lâng, một khi vượt qua khỏi được hai thiền chi giác và quán?

Để kết thúc Phần Suy gẫm về Phẩm 4 nầy, xin hãy cứ yên tâm tạm gát qua các điều cao xa về Định, chờ đến khi đọc xong cả quyển Luận văn, hiểu được kỹ, và thực hành thật chăm, bấy giờ mở sách ra đọc lại, may ra sẽ thấy được chỗ nào là pháp vị để ... thưởng thức. Đừng vì hiện đang thấy quá khó, vội cho rằng quá sức học tập của mình mà gác hẳn cuốn sách lại, ... "uổng ơi là uổng!"